Ali Şir Nevayi’nin Mesnevilerindeki Zincirleme İsim Tamlaması Yapısı

Yıl 2023, Sayı: 12, 733 - 744, 26.09.2023

Malek Sawalha

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1327999

Cited By: 1

Öz

Bu çalışmada Ali Şir Nevayi’nin 15. yüzyılda kaleme aldığı hamsesindeki ilk bin beyit zincirleme isim tamlaması bakımından incelenmiştir. Çağatay edebiyatının temellerini geliştiren, Çağatay Türkçesini zirveye ulaştıran Nevayi, mesnevilerde kurduğu zincirleme isim tamlaması yapıları bakımından kendi yüksek sanatkârlığı ve yazma yeteneğindeki üstünlüğünü bir daha göstermiştir. Zincirleme isim tamlaması Türkiye Türkçesinde her ne kadar tartışmalı bir konu olsa da bazı dilciler konuyu detaylı şekilde ele almış, bazıları da bilhassa zincirleme isim tamlamasını genel isim tamlaması grubunun çeşitlerinden saymayarak ilgi dışı bırakmış ve kulağa hoş gelmeyen bir anlatım bozukluğu olarak görmüşlerdir. Esas itibarıyla zincirleme isim tamlaması yeni bir anlam ortaya çıkararak Türk dilinin zenginliğini ve ifade kabiliyetinin çeşitliliğini göstermektedir. Nevayi’nin kurduğu zincirleme isim tamlaması yapılarıyla hareket ederek; aynı cümle içinde ilgi hâli ekinin tekrarlanması ve bu ilgi hâli ekinin bir sonraki unsurla bağlanması bir zincirleme isim tamlaması teşkil etmektedir. Günümüz Türkçesiyle olduğu gibi Nevayi’nin beyitlerinde de zincirleme isim tamlamasının yapısındaki tamlayan veya tamlananın bir kelime ya da bir kelime grubu olabilme ihtimali vardır. Çalışmamızda, Ali Şir Nevayi’nin hamsesindeki her bir mesnevinin ilk bin beytinde tespit edilen zincirleme isim tamlaması yapıları incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Ali Şir Nevayi, hamse, kelime grupları, zincirleme isim tamlaması.

The Structure of Genitive-Possessive Construction Chain in Ali Şir Nevayi’s Couplets

Öz

In this study, the first thousand couplets in the khamsa of Ali Şir Nevayi in the 15th century were examined in terms of genitive-possessive construction chain. Nevayi, who developed the foundations of Chagatai literature and brought the Chagatai language to its peak, showed once again his superiority in writing ability and his sophesticated use of genitive-possessive construction chain structures he established in masnavis. The genitive-possessive construction chain is a controversial issue in Modern Turkish, linguists have discussed the issue in detail, and some of them, do not count it as part of possessive construction, consedering it uninteresting and unpleasant-sounding. Essentially, the genitive-possessive construction chain reveals a new meaning, showing the richness of the Turkish language and the diversity of it’s many expressive abilities. The fact that the genitive suffix is repeated or rarely dropped and connected with the next element in the same sentence, that other words are inserted between the genitive suffix, that the phrases of the genitive suffix are often composed of different lexical structures, and that Nevayi’s Chagatai genitive-possessive construction chain is an indicator of the rich aspects of the Turkish language. Acting with the genitive-possessive construction chain established by Nevayi; Repeating the relative suffix in the same sentence and connecting this suffix with the next element constitutes a genitive-possessive construction chain. As in Modern Turkish, there is a possibility that Nevayi's couplets can be a word or a word group that is a genitival or a determinatum in the structure of the genitive-possessive construction chain. Our study aims to examine the genitive-possessive construction chain structures found in the first thousand couplets of each masnavi in Ali Şir Nevayi’s khamsa.

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkish, Ali Şir Nevayi, khamsa, lexical structures, genitive-possessive construction chain.

Kaynakça

• Akbayır, S. (2013). Cümle ve Metin Bilgisi. Ankara: Pegem Akademi.
• Aktan, B. (2009). Türkiye Türkçesinin Söz Dizimi, Ankara: Gazi Kitabevi.
• Altun, M. (2011). Türkçede Kelime Grupları Çözümlemeleri. İstanbul: MVT Yayıncılık.
• Argunşah, M. (2018). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Atabay, N.; Özel S.; Çam, A. (2003). Türkiye Türkçesinin Sözdizimi. İstanbul: Papatya Yayıncılık Eğitim.
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Baskakov, A. N. (2016) Çağadaş Türkçede Kelime Grupları, (Çev. Oktay Selim Karaca). Ankara: Kesit Yayınları.
• Beserek, A. (1991). Türkçede Cümle Yapısı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Bilgegil, M. K. (2014). Türkçe Dilbilgisi. Konya: Salkımsöğüt Yayınevi.
• Caferoğlu, A. (2019). Türk Dili Tarihi. İstanbul: Alfa Basım Yayın Dağıtım.
• Delice, İ. (2018) Türkçe Sözdizimi. İstanbul: Astan Kitap Yayınları.
• Delice, İ. (1997). Zincirleme İsim Tamlaması Teriminin Kullanımı Üzerine. Türklük Bilimi Araştırmaları, 5, 365-369.
• Demir, C. (2007). Türkiye Türkçesi Gramerlerinde İsim Tamlaması Sorunu ve Bir Tasnif Denemesi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, VII (1), 27-54.
• Demir, N ve Yılmaz, E. (2014). Türk Dili El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Demir, N. ve Yılmaz, E. (2017). Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık.
• Doğan, Ş. (2015). Ali Şir Nevȃyî Hayretü’l-Ebrâr. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Eckmann, J. (2013). Çağatayca El Kitabı, Çev. Günay Karaağaç. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Eckmann, J. (2017). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. Ankara: TDK Yayınları.
• Ediskun, H. (2017). Yeni Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Eker, S. (2021). Çağadaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Eraslan, K. (1993). Çağatay Edebiyatı (C. 8, s. 168-176). İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2016). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ergin, M. (2013). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Erkul, R. (2007). Cümle ve Metin Bilgisi. Ankara: Anı Yayınları.
• Gencan, T. N. (2007). Dilbilgisi. Ankara: Tek Ağaç Eylül Yayıncılık.
• Gülensoy, T. (2019). Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Hatiboğlu, V. (1972). Türkçenin Sözdizimi. Ankara: TDK Yayınları.
• Hatiboğlu, V. (1964). Kelime Grupları ve Kuralları, Ankara: Türk Dili ve Araştırmaları Yıllığı-Belleten, s. 203.
• Huart, C. (1987). Hamse, İstanbul: İslam Ansiklopedisi M.E.B, Milli Eğitim Basımevi, VI, 200.
• Karaağaç, G. (2016). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karahan, L. (2015). Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karaörs, M. M. (1993). Türkçenin Söz Dizimi ve Cümle Tahlilleri, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Kerimoğlu, C. (2006). Türkçe Dil Bilgisi Öğretiminde Söz Dizimi ile ilgili Kabuller Üzerine 1 (Kelime Grupları), İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 20, 106-118.
• Korkmaz, Z. (2017). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Köroğlu, A. Y. (2011). Kutadgu Bilig’de İsim Tamlamalarının İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi.
• Kükey, M. (1975). Türkçe’nin Söz Dizimi. Ankara: Kardeşler Matbaası.
• Levend, A. S. (1966). Ali Şir Nevayi. C.I-IV. Ankara: TTK Yayınları.
• Şavk, Ü. Ç. (2011). Ali Şir Nevayi Leylî vü Mecnûn. Ankara: TDK Yayınları.
• Şimşek, R. (1987). Türkçede Sözdizimi. Trabzon: Kuzey Gazetecilik Matbaacılık ve Ambalaj San.
• Tekin-Alpay, T. (2012). Alî Şîr Nevâyî Ferhâd ü Şîrîn (İnceleme-Metin). Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, T. (2014). Orhun Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları.
• Teres, E. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Sürat Üniversite Yayınları.
• Tören, H. (2001). Alî Şîr Nevâyî Sedd-i İskenderî (İnceleme-Metin). Ankara: TDK Yayınları.
• Tural, G. (2015). Seb’a-yi Seyyâr. Ankara: TDK Yayınları.
• Turan, F. (1996). Old Anatolian Turkish: Syntactic Structure, (Doktora tezi), Cambridge Massachusetts: The Department of Near Eastern Languages and Civilizations.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Vural, H.; Solmaz, A. O.; Karaatlı, R. (2010). Çağatay Türkçesi, Tokat: Taşhan Kitap Yayınları.
• Yaman, E. (2000). Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinin Söz Dizimi Bakımından Karşılaştırılması, Ankara: TDK Yayınları.
• Yazıcı, T.; Kurnaz, C. (1977). Hamse (C. 15, s. 499-500). İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi.
• Yelten, M.; Açıkgöz, H. (2008). Kelime Grupları, 2. bs. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları.
• Yiğit, D. (2020). Ahmet Telli’nin “Belki Yine Gelirim” Eserinde İsim Tamlaması, Sakarya: Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 7, 557-573