Kutadgu Bilig’de Odgurmış’a Söylenen Ağıt

Yıl 2023, Sayı: 12, 298 - 319, 26.09.2023

Ceyda Adıyaman

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1330046

Öz

Toplumsal, kültürel ve tarihsel bir olgu olarak ölüm insan yaşamında merkezi bir rol oynar. Farklı din, inanç ve dönemlere göre değişiklik gösteren ölüm ve sonrası uygulamalar çeşitli edebî türlerin ortaya çıkmasına kaynaklık etmiştir. Ölümün Kutadgu Bilig’in kurgusal iki ana kahramandan Aytoldı ve Odgurmış’ın ölümüyle ana olay akışında yer alması eserde ölüm temasının işlendiği bir edebî türün olup olmadığının araştırılmasına yol açmıştır. Buna bağlı olarak bu incelemenin amacı ölüm konusunun işlendiği sagu, ağıt, mersiye gibi edebî bir türün Kutadgu Bilig’de bulunup bulunmadığını, varsa bu türün biçim ve içerik özelliklerinin ve edebî bakımdan değerinin, işlevinin ne olduğunu; diğer yandan Kutadgu Bilig’de var olan ölüme bağlı türün bir örneğini ve tarihi temellerini belirleyip dünle bugün arasında köprü kurarak alana katkı sağlanması amaçlanmıştır. Bu amaçlar doğrultusunda incelemede karşılaştırmalı eş zamanlı, gerekli görüldüğü durumlarda art zamanlı bir yöntem izlenerek Türk halk edebiyatında saguları, ağıtları ele alan incelemeler ve klasik Türk edebiyatında mersiyeler ile ilgili çalışmalar etrafında Kutadgu Bilig’deki ilgili beyitlerin söz konusu türler ile benzerlikleri ve farklılıkları değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu doğrultuda ilk ve en eski tür olduğu düşünülen ve pek çok araştırmanın konusu olmuş, tarihsel süreç içinde değişen yapısına rağmen geleneğin devamını sağlayan bir edebî ürün olarak varlığını sürdüren ağıt geleneği içinde Kutadgu Bilig’deki ilgili beyitler değerlendirilerek çeşitli yayımlarla karşılaştırılmıştır. Kutadgu Bilig’in vezni ve beyit sayısı üzerine olan görüşler ele alınmış; eserin klasik Türk edebiyatı nazım biçimiyle ve vezniyle yazılmış olmasına karşın farklı biçim ve türleri barındıran yapısına değinilerek içerisinde yer alan ağıtın dil, üslup ve yapısal özellikleri belirlenmeye çalışılmıştır. Böylece Kutadgu Bilig’deki ağıtın hangi ortamda, ne sebeple, ne şekilde ve ne zaman, nasıl söylendiği; ağıtın kim için kim tarafından yakıldığı, bu ağıtın yapısı, geleneğin aktarımında toplumsal ve kültürel belleğin taşıyıcısı ve yazılı kültürdeki sözlü kültür ögelerinden biri olarak ağıtın rolü belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, folklor, ölüm, ağıt, mersiye.

Elegy Sung to Odgurmış in Kutadgu Bilig

Öz

As a social, cultural, and historical phenomenon, death plays a central role in human life. Death and post-mortem practices, which vary according to different religions, beliefs, and periods, have led to the emergence of various literary genres. The fact that death takes place in the main plot with the death of Kutadgu Bilig's two fictional main characters, Aytoldı and Odgurmış, has led to the investigation of whether there is a literary genre in which the death theme is handled in the work. Accordingly, the aim of this study is whether there is a literary genre such as lamen tor elegy, in which the subject of death is handled, in Kutadgu Bilig, and if so, what the form and content features of this genre, its value and function in terms of literature; on the other hand, it is aimed to contribute to the field by determining an example and historical foundations of the death-related genre in Kutadgu Bilig and building a bridge between yesterday and today. For these purposes, the similarities and differences of the related couplets in Kutadgu Bilig with the mentioned genres were tried to be evaluated around the studies dealing with elegies in Turkish folk literature and laments in classical Turkish literature, by following a comparative synchronic method, diachronic method when deemed necessary. In this direction, the related couplets in Kutadgu Bilig have been evaluated, and compared with various publications within the tradition of elegy, which is thought to be the first and oldest genre and has been the subject of much research, and continues its existence as a literary product that ensures the continuation of the tradition despite its changing structure in the historical process. The views on the meter and the number of couplets of Kutadgu Bilig were discussed; although the work is written in classical Turkish literature verse and meter, it has been tried to determine the language, style, and structural features of the elegy in it by mentioning to its structure that includes different forms and genres. Thus, in which place, for what reason, in what way, and when the elegy in Kutadgu Bilig is said; it has been tried to determine the role of the elegy as a carrier of social and cultural memory in the transmission of tradition and one of the oral culture elements in written culture.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, folklore, death, elegy, lament.

Kaynakça

• Adıyaman, C. (2018). Kutadgu Bilig'in Adbilim Bakımından İncelenmesi. Doktora Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi.
• Ağca, F. (2015). Eski Türkçede Varlık ve Yokluk İşaretleyicilerinin (ba:r, yo:k) Gramerleşme Süreçleri. Dil Araştırmaları, 16, 83-101.
• Akalın, Ş. H. (2017). One of The Word-Formation Ways in Turkish: Updating. Sanal Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 13-19.
• Aksan, D. (2003). Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK Yayınları. Akyalçın, N. ve Aydoğan, D. (2019). Kutadgu Bilig’de Yer Alan Kalıp Sözler Üzerine Bir Değerlendirme. Homeros, 2(4), 125-138.
• Alkan-Ataman, H. (2019, 45). Kutadgu Bilig'de Hitaplar ve Göreceli Seslenişler. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 45, 287-306.
• Alyılmaz, C. (1999). Ünlemlerin Seslenmeleri Kuvvetlendirici İşlevleri. Türk Gramerinin Sorunları II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Alyılmaz, C. (2012). Eski Türklerde Mezar Geleneği. Defin Kitabı (ed. E. G. Naskali). İstanbul: Tarihçi Kitabevi Yayınları.
• Alyılmaz, S. (2015). Türkçenin Söz Diziminde Seslenmeler ve Seslenme Öebekleri. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 54, 31-50.
• Arat, R. R. (1999). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (2003). Kutadgu Bilig Çeviri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arslan Erol, H. (2012). Eski Türklerde “Ölüm” İçin Kullanılan Sözler. Defin (ed. E. G. Naskali). İstanbul: Tarihçi Kitabevi Yayınları.
• Artun, E. (2005). Osmaniye’de Ağıt Söyleme Geleneği ve Osmaniye Ağıtları. Karacaoğlan’dan Bela Bartok’a Dadaloğlu’ndan Âşık Feymani’ye Osmaniye Kültür Sanat ve Folklor Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Matsa Basımevi. 8-34.
• Asker, R. ve Asker, L. (2008). Kâşgarlı Mahmud ve XI. Yüzyıl Musikisi Üzerine. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi (Çetin Cumagulav Armağanı), 8 (1), 31-34.
• Ata, A. (2001). Derleme Sözlüğü’nde Eski Türkçe Bir Kelime: Aglak. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 14 (1), 21-27.
• Ata, B. (2017). Sosyal Bilgiler Öğretiminde Ölümardı (Nekroloji) Yazılarından (Vefat İlanları, Vefeyat) (Obituary) ve İhtisasat (Eulogy) Yararlanma. Sosyal Bilgiler Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar III. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık.
• Aydemir, A. (2013). Manevi Kültürümüze Ait İki Kelime ‘Ağıt’ ve ‘Sığıt’ Üzerine: Semantik Bir Yaklaşım. Turkish Studies, 8 (1), 781-802.
• Bali, M. (1997). Ağıtlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Barutçu Özönder, S. (2018). Kutadgu Bilig II, Kutadgu Bilig'in Metin Türü ve Tarihsel Diyalektoloji İçin Değeri. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 3(2), 179-253.
• Başgöz, İ. (1986). Ağıtlar Üzerine. Folklor Yazıları. İstanbul: Adam Yayınları.
• Başgöz, İ. (2001). Sözlü Anlatımda Ara Söz: Türk Hikaye Anlatıcılarının Şahsi Mülahazalarına Ait Bir Durum İncelemesi (çev. Metin Ekici). Millî Folklor, 50, 86-104.
• Batur, Z. ve Gölcü, İ. (2013). Kutadgu Bilig'de Anlatımı Güçlendiren Materyaller: İkna Etme Teknikleri. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 17 (2), 169-202.
• Baycanlar Çetin, S. (2005). Cahit Sıtkı Tarancı'nın Ölümü Ardından Yazılanlar ve Ölüm Ardı (Nekrolojik) Yazıları Üzerine Genel Bir Değerlendirme. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14 (2), 105-112.
• Boratav, P. N. (1982). Folklor ve Edebiyat I-II. İstanbul: Adam Yayınları.
• Boratav, P. N. (1997). Türk Ağıtlarının İşlevleri, Konuları ve Biçimleri. Anadolu Ağıtları (ed. P. N. Boratav ve R. Dor). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Buran, A. (2000). Gakgo/Gakgoş Kelimesinin Kökeni ve Anlamı. Türk Dili Dergisi, 578, 173-177.
• Canbek, N. (2001). Yeni Türk Edebiyatında Bir Anlatı Türü Olarak Deneme. Yüksek Lisans Tezi. Mersin: Mersin Üniversitesi.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkis. Oxford: Oxford University Press.
• Coşkun, M. V. (2000). Türkiye Türkçesinde Vurgu, Ton ve Ezgi. Türk Dili Araştırmaları, 584, 126-130.
• Çağatay, S. (1967). Kutadgu Bilig’de Odgurmış’ın Kişiliği. Türk Dili Arastırmaları Yıllığı Belleten, s. 39-49.
• Çakır, Ö. (2006), Türk Edebiyatında “Taziyetnâme”. TÜBAR, 19, 269-291.
• Çakmak, S. (2013). Var ve Yok Sözcüklerinin Morfolojik Kimliği. Turkish Studies 8 (4), 263-471.
• Çetin, E. (2007). Kutadgu Bilig’de Ne Soru Sözcüğü ve Kullanımları. Kazakistan ve Türkiye'nin Ortak Kültürel Değerleri Sempozyumu Bildirileri (21-26 Mayıs 2007). Almatı. 437- 444.
• Çıblak, N. (2002). Anadolu’da Ölüm Sonrası Mezarlıklar Çevresinde Oluşan İnanç ve Pratikler. Türk Kültürü, 474, 605-614.
• Çoruhlu, Y. (2012). Eski Türklerde Başka Bir Dünyada Yaşantı Mekanı Olarak Mezar (Defin) Odası. Defin Kitabı (ed. E. G. Naskali). İstanbul: Tarihçi Kitabevi Yayınları.
• Dankoff, R. (1983). Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig): A Turko-İslâmic Mirror for Princes. By Yusuf Khass Hajib. Chicago and London: The University of Chicago Press.
• Demirtaş, A. (2009). Karahanlı Türkçesinde Ölümle İlgili Ad Aktarmaları. Uçmağa Varmak Kitabı (ed. E. Gürsoy-Naskali, G. Sağol-Yüksekkaya). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Dilaçar, A. (1988). Kutadgu Bilig İncelemesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Dönmez, B. M. (2008). Müziksel İletişim Biçimi Olarak “Anadolu Ölüm Ağıtları”: Doğaçlamaya Dayalı Müziksel İletişim Biçimi Olan ‘Anadolu Ölüm Ağıtları’nın Diğer İletişim Biçimleri İçindeki Yerı̇. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, 32 (1), 139-148.
• Duman, M. (2019). Yapısal ve İşlevsel Bir Anlatı Unsuru Olarak Ara Sözler: Kutadgu Bilig Örneği. Millî Folklor, 124, 17-29.
• Elçin, Ş. (1990). Türkiye Türkçesinde Ağıtlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2007). Türkçede Öl- Fiili Üzerine. Makaleler (haz. E. Arıkoğlu ). Ankara: Akçağ Yayınları. Ercilasun, A. B. (2009). Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2018). Dîvânu Lugâti't-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergene, O. (2019). Kutadgu Bilig'de Sözlü İletişim. Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı (26-28 Eylül 2019), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 501-544.
• Ergöz, R. ve Doğan, O. (2020). Kültürel Bellek Mekânı ve Milli Kimlik Yaratmada Pınarbaşı Ağıtlarının İşlevi. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 47, 29-43.
• Ergun, P. (2013). Türk Kültüründe Ölümle İlgili Bazı Terimler. Millî Folklor, 25 (100), 134-148.
• Gençel Efe, Z. (2019). İlk Dönem İslam Toplumunda Ölüm, Techiz ve Defin. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları.
• Görkem, İ. (2001). Türk Edebiyatında Ağıtlar. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gülsevin, G. (2007 ). Kutadgu Bilig'in Dilinde Lehçelerin Özellikleri: Denk Çiftler. Turkish Studies, 2 (2), 276-299.
• Hartmann, M. (1942). Kutadgu Bilig'in Şekline Dair. Kutadgu Bilig Tıpkıbasım I, Viyana Nüshası (çev. Sabit Paylı). İstanbul: Alaeddin Kıral Basımevi.
• İsen, M. (1994). Acıyı Bal Eylemek Türk Edebiyatında Mersiye. Ankara: Akçağ Yayınları.
• İsfâhanî, R. (2015). Kur'an Kavramları Sözlüğü Müfredat. İstanbul: Yarın Yayınları.
• Kaçalin, M. S. ve Ölmez, M. (2019). Dîvânu Lugâti't-Türk. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Kaya, C. (2010). Orhun Yazıtlarının Dikilişiyle İlgili Yeni Sorunlar. I. Uluslararası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni. 18-20 Kasım 2009. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatı Bölümü ve Türk Dil Kurumu Yayınları, 135-141.
• Kocasavaş, Y. (2000) Türkçenin Tarihî Dönemlerinde Ölüm Kavramının İfadesi. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 29, 77-115.
• Kök A. ve Eker Ö. (2019). Yusuf Kutadgu Bilig’de Odgurmış’a Türkçe Ne Söyletir, Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi, 3 (1), 20-59.
• Köprülü, F. (1986). Edebiyat Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Köprülü, M. F. (1980). Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Küçükbasmacı, G. (2020). Söz Uçar Yazı Kalır: Yazılı Bir Metin olarak Kutadgu Bilig’de Sözlü İcra Unsurları, Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı Bildirileri, (26-28 Eylül 2019). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 805-837.
• Küçükbasmacı, G. (2021). “Bitise Kalır Söz”: Söz ve Yazı İlişkisi Açısından Kutadgu Bilig. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 14 (33), 1-23.
• Küçüker, E. (2019). Kutadgu Bilig’de Kültür Unsurları. Yüksek Lisans Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• Li, Y. S. (1999). Türk Dillerinde Akrabalık Adları. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Mahdum, A. N. (2011). Kutadgu Bilig'de Vezin ve Kafiye Kullanımı Üzerine. Doğumunun 900. Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri (26-27 Ekim 2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 379-390.
• Mengi, N. (2016). Bir Öüm Yazısı: Nekroloji. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 5 (13), 161-168.
• Mert, O. (2022). Türk Kültüründe Ağıt Geleneği ve Alper Tonga Sagusu. BUGU Dil ve Eğitim Dergisi, 3(1), 1-15.
• Naskali, E. G. (2021). Kutadgu Bilig: Clauson’un Nüshaların Kökenine Dair Gözlemleri, (çev. Ebubekir Eraslan). Dil Araştırmaları, 15 (29), 233-237.
• Necmi, İ. (1942). Kutadgu Bilig'in Vezni Meselesi. Kutadgu Bilig Tıpkıbasım I, Viyana Nüshası. İstanbul: Alaeddin Kıral Basımevi.
• Oğuz, M. Ö. (1993). Halk Şiirinde Tür ve Şekil Meslesi. Millî Folklor, 19, 13-18.
• Ong, W. J. (2020). Sözlü ve Yazılı Kültür: Sözün Teknolojileşmesi. İstanbul: Metis Yayınları.
• Ögel, B. (1988). Dünden Bugüne Türk Kültür Tarihnin Gelişme Çağları (Genişletilmiş 3. Baskı). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Ölmez, M. (2011). Türkçe’de Ezgi ve Kopuz Hakkında. (ed. O. Elbaş, M. Kalpaklı), Türkiye’de Müzik Kültürü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Önal, M. N. (2011). Muğla'da Yas Etme Geleneği. Ağıt Kitabı (ed. E. Gürsoy Naskali). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Sağol Yüksekkaya, G. (2009). Türklerde Ölümün Algılanışı 'Ölmek' Karşılığı Kullanılan Kelimelerden Hareketle. Uçmağa Varmak Kitabı (ed. E. Gürsoy-Naskali, G. Sağol-Yüksekkaya). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Sertkaya, O. F. (2004). Kutadgu Bilig’deki Dörtlükler Üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları, 14 (14), 57-66.
• Sertkaya, O. F. (2020). Kutadgu Bilig Kaç Beyitten Oluşmuştur? Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı 26-28 Eylül 2019 Bildiriler, (ed. I. I. Altun, E. Beyaz). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 1146-1150.
• Sözbilici, Ş. (2002). Ağıt Kelimesinin Kökeni. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 325-332.
• Şimşek, E. (1991). Ağıtların Halk Edebiyatının Anlatmaya Dayanan Türleri İle Olan Münasebeti. Millî Folklor, 12, 55-58.
• Tahtaişleyen, N. (2017). Ağıtların Edebî Özellikleri Üzerine Bir Literatür ve Veri Analizi. MSGSÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 1 (16), 222-239.
• Tekin, T. (1986). İslam Öncesi Türk Şiiri. Türk Dili Türk Şiiri Özel Sayısı I (Eski Türk Şiiri), 3-42.
• Tekin, T. (1989). XI. Yüzyıl Türk Şiiri (Dîvânu Lugâti’t Türk’teki Manzum Parçalar). Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Yazıtları. İstanbul: Yıldız Dil ve Edebiyat.
• Tokyürek, H. (2009). Eski Uygur Türkçesinde “Ölüm” Kavramı ile İlgili İfadeler, Bilig, 50, 169-198.
• Tokyürek, H. (2019). Runik Türk Yazıtlarında Yükselme Riti: Yog Kelimesi Üzerine. International Journal of Old Uyghur Studies, 1 (2), 197-210.
• Tokyürek, H. (2020). Kutadgu Bilig’de Semboller Üzerinden Budist Etki. Karadeniz Araştırmaları, 17 (65), 203-216.
• Toprak, F. (2022). Kutadgu Bilig'in Üslubu. Anlam Bilim Araştırmaları- I (ed. F. Toprak). Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• Tuna, O. N. (1960). Köktürk Yazıtlarında “Ölüm” Kavramı ile İlgili Kelimeler ve “Kergek bol-” Deyiminin İzahı. VIII. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 131-148.
• Tursun, İ. (2017). Kutadgu Bilig'in Üslubu (aktaran: Y. Yasin). Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 10, 153-158.
• Türker Küyel, M. (1990). Kutadgu Bilig ve Farabi. Uluslararası İbn Türk, Harezmi, Farabi, Beyruni ve İbn Sina Sempozyumu Bildirileri (9-12 Eylül 1985), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. 219-231.
• Türker Küyel, M. (1996). Kutadgu Bilig’de Toplumdan Kaçış ve Topluma Dönüş Fikri, Erdem, 9 (26), 793-808.
• User, H. Ş. (2009). Gebermek Fiili. Uçmağa Varmak Kitabı. (ed. E. Gürsoy-Naskali, G. Sağol-Yüksekkaya). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Usta Ayaz, N. (2009). Tarihi Türk Şivelerinde Ölüm Kavramının Anlambilimsel Yönden İncelenmesi. Doktora Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Uzuntaş, H. (2022). Kutadgu Bilig'de “Vakt-i Subh”. Humanıtas - Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 10 (20), 378-393.
• Vardar, B. (1982). Dilbilimin Temel Kavram ve İlkeleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldırım, D. (1986). Orta Asya Bozkırlarından Urum'un Eline (Türk Sözlü Şiir Sanatının Yayılması Üzerine). III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, II-Halk Edebiyatı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Millî Folklor Araştırma Dairesi Yayınları. 441-458.