Hubeyş et-Tiflisî’nin Kâmilü’t-Ta‘bîr’i ve Türkçe Tercümeleri

Yıl 2023, Sayı: 12, 683 - 714, 26.09.2023

İdris Çetin

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1335366

Öz

Kâmilü’t-Ta‘bîr XII. yüzyıl bilginlerinden Hubeyş et-Tiflisî’nin rüya yorumları ile ilgili Farsça eseridir. Anadolu Selçuklu Devleti sultanı II. Kılıçarslan’a sunulmuştur. Din, dil, edebiyat, tıp, farmakoloji, astronomi, astroloji ve rüya yorumları gibi çeşitli alanlarda otuz civarında eseri olan Hubeyş et-Tiflisî’nin en meşhur eseridir.
Kâmilü’t-Ta‘bîr Türkçeye ilk kez Aydınoğlu İsa Bey (1360-1390) zamanında tercüme edilmiştir. Daha sonra Osmanlı padişahlarından I. Mehmed (1413-1421), II. Murad (1421-1451), II. Bayezid’in şehzadesi Şehinşah (1461-1511) ve Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) dönemlerinde de tercüme edilmiştir. Yavuz Sultan Selim (1512-1520)’e sunulmuş olarak bilinen tercüme aslında Şehinşah b. Bayezid (1461-1511)’e sunulan tercümedir. Kâmilü’t-Ta‘bîr’in dokuz farklı Türkçe tercümesi bulunmaktadır. Bunlardan sekizi Oğuzca biri Çağataycadır. Bu tercümelerden altısının birden fazla nüshası bulunmaktadır. Beylerbeyi Karaca Bey’in emriyle II. Murad devrinde yapılan tercümenin on bir, Kanuni Sultan Süleyman için yapılan tercümenin ise dokuz nüshası tespit edilmiştir. Kâmilü’t-Ta‘bîr’in Farsça aslından ve Kanuni Sultan Süleyman’a sunulan Türkçe tercümesinden ikişer seçki hazırlanmıştır.
Kâmilü’t-Ta‘bîr alfabetik bir rüya tabirleri ansiklopedisidir. Eserde Arap alfabesine göre sırasıyla her harf bir bölüm oluşturmuş, her bölümde madde başı olan kelimeler alfabetik sıralanmıştır. Türkçe tercümelerinin çoğunda bu düzen korunmuş madde başlarının yanına Türkçe karşılıkları eklenmiştir. Beylerbeyi Karaca Bey’in emriyle II. Murad (1421-1451) döneminde yapılan tercüme ile Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566)’a sunulan tercümede madde başları Türkçedir.

Anahtar Kelimeler

Hubeyş et-Tiflisî, Kâmilü’t-Ta‘bîr, Rüya Tabirleri, Tabirname, Türkçe Tercümeler.

Destekleyen Kurum

--

Proje Numarası

--

Teşekkür

--

Hubaysh al-Tbilisi’s Kamil al-Tabir and Its Turkish Translations

Öz

Kamil al-Tabir is a Persian work on dream interpretations of Hubaysh al-Tbilisi, one of the 12th century scholars. It was dedicated to Kilic Arslan II, the sultan of Anatolian Seljuk State. It is the most famous work of Hubaysh al-Tbilisi, who has around thirty works in various fields such as religion, language, literature, medicine, pharmacology, astronomy, astrology and dream interpretation.
Kamil al-Tabir was translated into Turkish for the first time during the region of Aydinoglu Isa Beg (1360-1390). Later it was also translated during the regions of Mehmed I (1413-1421), Murad II (1421-1451), Shehinshah (1461-1511), the prince of Bayezid II, and Suleiman the Magnificent (1520-1566) of the Ottoman sultans. The translation, which is known to have been dedicated to Yavuz Sultan Selim (1512-1520), was in fact dedicated to Shehinshah b. Bayezid (1461-1511). There are nine different Turkish translations of Kamil al-Tabir. Eight of them are belonging to Oghuz Turkic and one of them belonging is Chagatay Turkic. Six of these translations have more than one copy. Eleven copies of the translation commissioned by Beylerbeyi Karaca Bey during the reign of Murad II and nine copies of the translation for Suleiman the Magnificent were identified. Two abridged versions have been prepared from the Turkish translation dedicated to Suleiman the Magnificent and the Persian original of Kamil al-Tabir.
Kamil al-Tabir is an alphabetical encyclopedia of dream interpretations. In the work, each letter formed a chapter in order according to the Arabic alphabet, and the head words of each chapter were arranged alphabetically. In most of the Turkish translations, this order had been preserved and Turkish equivalents had been added next to the head words. In the translation commissioned by Beylerbeyi Karaca Bey during the reign of Murad II (1421-1451) and the translation dedicated to Suleiman the Magnificent (1520-1566), the head words are in Turkish.

Anahtar Kelimeler

Hubaysh al-Tbilisi, Kamil al-Tabir, Interpretation of Dreams, Tabirnamas, Turkish Translations.

Proje Numarası

--

Kaynakça

• Ateş, A. (1945). Hicrî VI-VIII. (XII-XIV.) Asırlarda Anadolu’da Farsça Eserler, Türkiyat Mecmuası, 2-3(2), 94-136.
• el-Bevâzicî, Hızır b. Abdülhâdî, Kevâmilü’t-Ta‘bîr, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Y 7613; Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. Turco 131; İÜ NEK TY 97; Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Fatih 3648; Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Hekimoğlu Ali Paşa 591; Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Yazma Bağışlar 7222; Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Yazma Bağışlar 4096.
• Birnbaum, E. (2015). Ottoman Turkish and Çağatay MSS in Canada, A Union Catalogue of The Four Collections. Leiden-Boston: Brill.
• Birnbaum, E. (2016). Superstitious Tough Guy? Yavuz Sultan Selîm and Dream Interpretation. Turkish Language, Literature and History, Travelers’ Tales, Sultans, and Scholars Since The Eighth Century, (Edited by Bill Hickman and Gary Leiser). London and New York: Routledge, 46-52.
• Bland, N. (1858). On the Muhammedan Science of Tâbír, or Interpretation of Dreams. The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 16, 112-171.
• Bonelli, L. (1892). Catalogo Dei Codici Arabi, Persiani e Turchi Della Biblioteca Casanatense. Firenze: Stabilimento Tipografico Fiorentino.
• Cunbur, M.-vd. (1999). Türk Dil Kurumu Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Çelebioğlu, Â. (1975). Yazıcı Sâlih ve Şemsiyye’si. Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, 1, 171-218.
• Çetin, İ. (2022). Hubeyş Et-Tiflisî’nin Hayatı ve Eserleri Üzerine. Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 5 (2), 169-186.
• Defter-i Kütübhâne-yi İsmihan Sultân (1310/1892-93). Dersaadet: Şirket-i Mürettibiye Matbaası.
• Dmitrieva, L. V. (2002). Katalog Tyurkskih Rukopisey İnstituta Vostokovedeniya Rossiyskoy Akademii Nauk, Moskva: İzdatelskaya Firma «Vostoçnaya Literatura» RAN.
• Erdoğan-Öztürk, A. (1995). Türkçe Yazma Tabirnameler. Bir, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 4, 71-76.
• Ergin, M. (1950). Bursa Kitaplıklarındaki Türkçe Yazmalar Arasında. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 4(1-2), 103-132.
• Fliege, J. (1982). Die Handschriften der Ehemaligen Stifts- und Gymnasialbibliothek Quedlinburg in Halle. Halle, Saale: Univ.- u. Landesbibliothek Sachsen-Anhalt.
• FENHA (1390/2011). Fihristegân-ı Nüshahâ-yı Hattî-yi İrân (Union Catalogue of Iran Manuscripts) (haz. Mustafa Derâyetî), (C. 1-45). Tahran: Sâzmân-ı İsnâd u Kitâbhâne-yi Millî-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi İrân. FMTO (1987). Fihrisü’l-Mahtûtati’t-Türkiyyeti’l-Osmâniyye el-Leti İktenethâ Dârü’l-Kütübi’l-Kavmiyye Münzü ‘Âm 1870 Hattâ Nihâyeti 1980, C. I. Kahire.
• Gölpınarlı, A. (1994). Mevlâna Müzesi Yazmalar Kataloğu IV, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Güven, A. M. (2021). Müstakim-zâde Süleyman Sa’deddin Efendi’nin Kânûnu’l-Edeb Tercümesi (Tahkik 3. ve 4. Cilt). Doktora Tezi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi.
• Häsäniy, M. (2008). Husäyn İbn İbråhim Muhämmäd ät-Täflisiy: Mukämmäl Tuş Tä’birnåmäsi. Tåşkänt: Måväråunnähr. [Хусайн Ибн Иброхим Мухаммад ат-Тафлисий: كامل التعبير “Комил ут-Таъбир” Mукаммал Туш Таъбирномаси, (Таржима: Махмуд Хасаний). Тошкент: Мовароуннахр].
• https://www.christies.com/lot/lot-abu-al-fadl-kamal-al-din-hubaysh-bin-ibrahim-5556059/?from=salesummary&intObjectID=5556059&lid=1 [Erişim Tarihi: 10.07.2023].
• https://www.sothebys.com/en/buy/auction/2020/arts-of-the-islamic-world-india-including-fine-rugs-carpets/kamal-abu-al-fadl-b-hubaysh-b-ibrahim-tiflisi [Erişim Tarihi: 10.07.2023].
• İzgi, C. (1998). Hubeyş et-Tiflîsî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 18, s. 268-270). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kâmilü’t-Ta‘bîr Tercümesi, Bursa İnebey Yazma Eser Kütüphanesi Genel 4952; İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Belediye Yazmaları 0.55; İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Muallim Cevdet K15/2; İÜ NEK TY 6630/1; İÜ NEK TY 6631; Kayseri Raşit Efendi Yazma Eser Kütüphanesi Raşid Ef. 1374; Millî Kütüphane, Millî Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu 06 Mil Yz A 9890; Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Ayasofya 1732; Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud 6237.
• Kâmilü’t-Ta‘bîr Tercümesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Muallim Cevdet K15/1; İÜ NEK TY 5026; TSMK Revan Köşkü 1769.
• Kâmilü’t-Ta‘bîr Tercümesi, İÜ NEK TY 4650; Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi Burdur İl Halk Kütüphanesi Koleksiyonu 15 Hk 2005.
• Kâmilü’t-Ta‘bîr Tercümesi, Mevlâna Müzesi İhtisas Kütüphanesi 7434.
• Kâmilü’t-Ta‘bîr Tercümesi, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi İsmihan Sultan 306; Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Yazma Bağışlar 7153.
• Kâmilü’t-Ta‘bîr Tercümesi (Muhtasar), Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi BY3407; Millî Kütüphane Millî Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu 06 Mil Yz A 6181.
• Kara, S. (2019). Ebûl-Fazl Hubeyş bin İbrâhim bin Muhammed el-Mütatabbib et-Tiflîsî: Kitâb-ı Beyân-ı Sınâ‘ât (Giriş, Dil Özellikleri, Metin, Dizin). İstanbul: Kriter.
• Kâtip Çelebi (1971). Keşfü’z-Zünûn ‘an Esâmî’l-Kütüb ve’l-Fünûn, C. II. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Kıran, M. (2011). Usûlü’l-Melâhim (Çeviri Yazılı Metin-Gramer İncelemesi). Yüksek Lisans Tezi. Manisa: Celal Bayar Üniversitesi.
• Kumeylî, M. (1394/2015). Ebü’l-Fazl Hubeyş bin İbrâhîm-i Tiflisî: Kâmilü’t-Ta‘bîr, Eserî Câmi‘ be-Zebân-ı Fârsî der-Hˇâb-güzârî ve Ta‘bîr-i Rü’yâ, C. I-II. Tahran: Mîrâs-ı Mektûb.
• Al-Kuwari, E. H. S. (1441/2019). Fihrisü’l-Mahtûtâti’l-Arabiyyeti ve’t-Türkiyyeti ve’l-Fârsiyyeti fî Mektebeti İsmihan Sultân, C. I-III. İdlib: Menşûrâtü Merkezi’s-Seyyidi’d-Dağîm.
• Mehren, A. F. (1857). Codices Orientales Bibliothecæ Regiæ Hafniensis, Pars Tertia: Codices Persicos, Turcicos, Hindustanicos &c. Continens. Hafniæ: Ex Officina J. H. Schultzii.
• Memmedli, Ş. (2018). Gürcistan’da Türk Edebiyatı (Başlangıç Dönemi). Erzurum: Fenomen.
• Mir Azam-şah, Kâmilü’t-Ta‘bîr Tercümesi, Staatsbibliothek zu Berlin Ms. Or. Fol. 916.
• Nağısoylu, M. (2011). XVI Əsr Azərbaycan Tərcümə Əsəri “Kəvamilüt-Təbir (Filoloji-Tekstoloji Araşdırma, Əsərdən Parçalar). Bakı: Elm və Təhsil.
• Nağısoylu, M. (2021). Kevamil Et-Tabir Eserinde Farsçadan Tercüme Yoluyla Kelime Üretimi. VIII. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, Ankara 22-26 Mayıs 2017, Ankara: Türk Dil Kurumu, II, 1921-1935.
• Özkan-Nalbant, B. (2011). Çağatay Türkçesiyle Şerhü’r-Risale Fi’t-Tasavvuf, İnceleme-Metin-Dizin. İstanbul: Bilgeoğuz.
• Özpınar, R. (2019). Lutfu’llah b. Fazlu’llah’ın Kâmilü’t-Tabîr (Tabîr-nâme) Tercümesi (2a-100b Varakları Arası). Yüksek Lisans Tezi. Antalya: Akdeniz Üniversitesi.
• Öztürk, M. (2021). Türk-İslâm Edebiyatında Sözlük Yapım Çalışmaları ve Müstakîm-zâde’nin Kânûnü’l-Edeb Tercümesi (Tahkik 1. ve 2. Cilt). Doktora Tezi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi.
• Parlatır, İ. ve Hazai, G. (2007). Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesi’ndeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Ankara: Türkiye bilimler Akademisi.
• Parmaksızoğlu, İ. (1959). Manisa Kütüphaneleri. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, 8(1), 17-22.
• Pertsch, W. (1889). Die Handschriften-Verzeichnisse der Königlichen Bibliothek zu Berlin. Sechster Band. Verzeichniss Türkischen Handschriften. Berlin: A. Asher&Co.
• Rossi, E. (1953). Elenco Dei Manoscritti Turchi Della Biblioteca Vaticana, Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana.
• Seyhan, T. (2012). PÀdişÀh Òïca Külliyâtı 1: MiftÀhü’l-èAdl. İstanbul: Kesit.
• Taşkın, S. (2022a). Eski Oğuz Türkçesine Ait Bir Tabirname: Kâmilü’t-Ta’bîr. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 27, 123-129.
• Taşkın, S. (2022b). Kamilü’t-Tabir-name Tercümesi (2a-65b), (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
• et-Tiflisî, H. (1265/1849). Kâmilü’t-Ta‘bîr. Tahran: Dârü’l-hilâfe.
• et-Tiflisî, H. Kâmilü’t-Ta‘bîr. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Ayasofya 2007, 2008, 1727; Çelebi Abdullah 226; Hacı Selimağa Yazma Eser Kütüphanesi 545M[ükerrer].
• Toker, M. ve Uygun, M. (2017). Çağatayca Cümcümenâme. Konya: Palet.
• TÜYATOK (2000a). Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu, Burdur I. Tülin EGE (Proje Sorumlusu), Dursun KAYA (Proje Yürütücüsü). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Millî Kütüphane Başkanlığı.
• TÜYATOK (2000b). Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu, Isparta. Tülin EGE (Proje Sorumlusu), Dursun KAYA (Proje Yürütücüsü). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Millî Kütüphane Başkanlığı.
• Uluçay, Ç. (1959). Bayazıd II. in Âilesi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 10(14), 105-124.
• Usûlü’l-Melâhim Tercümesi. Konya Koyunoğlu Şehir Müzesi ve Kütüphanesi 12040/2; Millî Kütüphane Millî Kütüphane Yazmaları Koleksiyonu 06 Mil Yz A 3018.
• Uzun, M. F. (2022). II. Murat Dönemine Ait Kâmilü’t-Tâbir Tercümesinin Dil İncelemesi, Tenkitli Metni ve Dizini Hazırlanarak Dil ve Edebiyat Eğitimi Yönüyle İncelenmesi. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Yaman, H. (2013). Ta‘bîrnâme-i Fârsî (Çeviri-İnceleme). Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Yazar, S. (2016). İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü’ndeki El Yazmaları Kataloğu. Türkiyat Mecmuası, 26(1), 339-446.
• Yazıcı, T. (2004). Ḥobayš b. Ebrāhim b. Moḥammad Teflisi. Encyclopædia Iranica. (C. 12, s. 415-416). New York: Bibliotheca Persica Press.
• Yılmaztekin L.-vd. (2017). Hüseyin b. Muhammed İbrahim el-Tiflisî: Rüya Tabirleri. İstanbul: İmam Rıza Dergâhı. 3. Baskı.
• ZDMG (1850). Aus Einem Briefe Des Dr. Mehren. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft. 4, 394.