Kitchen Expressions in Chagatai Dictionaries

Yıl 2023, Sayı: 12, 581 - 609, 26.09.2023

Ahmet Karataş

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1347821

Öz

From the 15th century to the beginning of the 20th century, Chagatai Turkish was the spoken and written language of Eastern Turkic. Chagatai Turkish became a classical literature, particularly in the second half of the 15th century with the works developed by Ali Şir Nevāyı̇̄, and interest in Chagatai grew throughout the Turkish Islamic world. This resulted in a number of Chagatai dictionaries. In addition, Babur's establishment of the Babur Empire in the region from his homeland to today's India, Pakistan, Bangladesh, Afghanistan and Iran caused the Baburid dynasty, palace bureaucracy and military officials to live away from their native languages. As a result, many dictionaries and grammars were written to teach Turkish in and around India.
Kitchen expressions in Chagatai dictionaries were determined in this study. In this study, Muḳaddimetü’l-Edeb, Muḥākemetü’l-Luġateyn, El-Luġātu ʿn-Nevāʾiyye ve ʿl-İstişhādātu ʿl-Caġātāʾiyye, Nisāb-ı Türkı̇̄, Neẕr-ʿAlı̇̄’s Chagatai Turkish Dictionary, Ferāġı̇̄’s Chagatai Turkish Dictionary, Bedāyiüʾl-Luġat, Fazlullāh Ḫan Luġatı, Zebān-ı Türkı̇̄ (Kelür-nāme), Nisāb-ı Ḳutbiyye, Ḫulāṣa-yi ʿAbbāsı̇̄, Fetḥ-ʿAlı̇̄ Ḳacar Luġatı, Luġat-ı Çaġatay ve Türkı̇̄-yi Os̠mānı̇̄ ve Üss-i Lisān-ı Türkı̇̄ were used as a source. Firstly, general information about Chagatai dictionaries is given. Then, the lexical units related to the identified kitchen expressions are classified as "kitchen tools", "cereals", "fruits", "vegetables and herbs", "spices", "oils", "food and beverages".

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkish, Chagatai, Chagatai Turkish dictionaries, Chagatai dictionaries.

Çağatayca Sözlüklerde Mutfak Tabirleri

Öz

Çağatay Türkçesi, XV. yüzyıldan, XX. yüzyılın başlarına kadar doğu Türklüğünün konuşma ve yazı dili olmuştur. Çağatay Türkçesi, özellikle XV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Ali Şir Nevāyı̇̄’nin yazdığı eserlerle klasik bir edebiyat halini almış ve tüm Türk İslâm aleminde Çağataycaya olan ilgi artmıştır. Bu da Çağatayca sözlüklerin yazılmasına öncülük etmiştir. Bununla birlikte Babur’un ana vatanından uzakta bugünkü Hindistan, Pakistan, Bangladeş, Afganistan ve İran’a kadar olan bölgede Babur İmparatorluğunu kurması, Baburlu hanedanlığının, saray bürokrasinin ve askerî görevlilerin ana dillerinden uzakta yaşamalarına sebep olmuştur. Bunun sonucunda da Hindistan ve çevresinde Türkçeyi öğretmek amacıyla pek çok sözlük ve gramer yazılmıştır.
Bu çalışmada Çağatayca sözlüklerdeki mutfak tabirleri tespit edilmiştir. Çalışmada, kaynak olarak Muḳaddimetü’l-Edeb, Muḥākemetü’l-Luġateyn, El-Luġātu ʿn-Nevāʾiyye ve ʿl-İstişhādātu ʿl-Caġātāʾiyye, Nisāb-ı Türkı̇̄, Neẕr-ʿAlı̇̄’nin Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Ferāġı̇̄’nin Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Bedāyiüʾl-Luġat, Fazlullāh Ḫan Luġatı, Zebān-ı Türkı̇̄ (Kelür-nāme), Nisāb-ı Ḳutbiyye, Ḫulāṣa-yi ʿAbbāsı̇̄, Fetḥ-ʿAlı̇̄ Ḳacar Luġatı, Luġat-ı Çaġatay ve Türkı̇̄-yi Os̠mānı̇̄ ve Üss-i Lisān-ı Türkı̇̄ adlı Çağatayca sözlükler kullanılmıştır. İlk olarak Çağatayca sözlükler ile ilgili olarak genel bilgiler verilmiştir. Daha sonra tespit edilen mutfak tabirleri ile ilgili sözlük birimler “mutfak araç gereçleri”, “tahıllar”, “meyveler”, “sebze ve bitkiler”, “baharatlar”, “yağlar”, “yiyecek ve içecekler” olarak sınıflandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Çağatayca, Çağatay Türkçesi sözlükleri, Çağatayca sözlükler.

Kaynakça

• Barutçu Özönder, F. S. (1996). Muḥākemetü’l-Luġateyn. Ankara: TDK Yayınları.
• Borovkov, A. K. (1961). Bedāyiüʾl-Luġat. Moskva: Akademiya Nauk SSSR.
• Caferoğlu, A. (2015). Türk Dili Tarihi. Ankara: Altınordu Yayınları.
• Güzeldir, M. (2002). Abuşḳa Lüġati (Giriş - Metin - İndeks). Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Kaçalin, M. S. (2011). Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar. Ankara: TDK Yayınları.
• Kaman, S. ve Karagözlü, S. (2020). Nisāb-ı Türkı̇̄. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Kara, F. (2011). Zebān-ı Türkı̇̄ (Kelür-nāme). Erzurum. Fenomen Yayıncılık.
• Miandoab, N. Z. (2010). Muḥammed bin ʿAbduʾṣ-Ṣabūr-ı Ḫōyı̇̄, Ḫulāṣa-i Abbāsı̇̄. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Öztürk, S. (2022). Fazlullāh Ḫan Luġāti. İstanbul: Kriter Yayınevi.
• Rahimi, F. (2019). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Rahimi, F. (2021). Ferāġı̇̄’nin Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Rahimi, F. (2022). Neẕr-ʿAlı̇̄’nin Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Şeyh Süleyman Efendi-yi Buhârî (1881). Luġat-ı Çaġatay ve Türkı̇̄-yi Os̠mānı̇̄. İstanbul.
• Toparlı, R. ve Ilgın, A. (2022). Üss-i Lisân-ı Türkî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Turan, F. (2019a). Çağatayca Manzum Sözlük Nisāb-ı Ḳutbiyye. Ankara: TDK Yayınları.
• Turan, F. (2019b). Hindistan Babürlü Devletinde Yazılan Çağatayca Sözlüklerde Devlet Yönetimi ve Askeri Teşkilatla İlgili Kelimelere Dair. TUDED, 59(1), 203-220.
• Yüce, N. (2014). Muḳaddimetü’l-Edeb. Ankara: TDK Yayınları