Altun Yaruk’ta Baskın Ekler

Yıl 2023, Sayı: 12, 610 - 620, 26.09.2023

Ayşegül Gözel

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1348164

Öz

Türkçede kelimenin iç yapısının unsurlarına morfem denir. Tek başına anlamı olan morfemlere kök, tek başına anlamı olmayan, ancak kökle birleştiği zaman anlamla veya çekimle ilgili işlevlere sahip olan morfemlere ise ek denir. Kökler tabi olunan morfemler olduğu için genellikle değişime uğramaz. Ekler ise tabi morfemler oldukları için köke uymak için varyantlaşır ve çok şekilli olurlar. Ancak bazen eklerin de tabanı değiştirdiği görülür. Geldiği tabanda değişiklik yaratan ek, baskın ek (dominant suffix) olarak kategorize edilir. Örneğin: alkış (< alka-ş), küsüş (< küse-ş), ülüş (< üle-ş).
Uygurca eserlerden biri olan Altun Yaruk’ta 3641 madde başı mevcuttur. Bunların da 2414’ü türemiş kelimedir. Bu yönüyle eser, Uygurca döneminin zengin ve önemli birkaç metninden biridir. Bundan dolayı Altun Yaruk üzerinde yapılacak çalışmaların sonuçları Uygurca kadar Eski Türkçe için de geçerli olacaktır.
Bu makalede Altun Yaruk’ta geçen baskın yapım ekleri tespit edilmiş, bunların hangi tür kelimelerde değişimlere neden olduğu tartışılmış, kelime kökeninde yaptığı değişiklikler ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Baskın ek, morfoloji, Altun Yaruk, eski Türkçe.

Dominant Suffixes in Altun Yaruk

Öz

The constituents of the internal structure of words are called morphemes in Turkic. Morphemes that have a meaning on their own are referred as roots while morphemes that do not have a stand-alone meaning but have function related to meaning or conjugation only when combined with the root are called suffixes. Since roots are morphemes that being subjected to, they typically do not undergo any change. Beside this, suffixes are dependant morphemes, they become varied and multi-shaped to fit the root However, some suffixes are observed to change the base they are added. Suffixes that causes a change in the base they attach to are categorized as dominant suffixes. For example, alkış (< alka-ş), küsüş (< küse-ş), ülüş (< üle-ş) etc.
In Altun Yaruk, one of the Uyghur works, there are 3641 entries, and 2414 of these are derivative words. With this feature, it is one of the few rich and important texts of the Uyghur period. Therefore, the results of the studies on Altun Yaruk will also apply to Old Turkic as well as Uyghur.
In this article, the dominant derivational suffixes in Altun Yaruk have been identified, in what type of words these suffixes cause changes is discussed, and the changes made by these suffixes in the root have been shown.

Anahtar Kelimeler

Dominant suffix, morphology, Altun Yaruk, old Turkic.

Kaynakça

• Arat, R. R. (1965). Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III. İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Brockelmann, C. (1951). Osttürkische Grammatik der islamischen Litteratur-sprachen Mittelasiens. Leiden: Brill.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University.
• Çetin, E. (2020). Altun Yaruk. Sekizinci Kitap. Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları. (Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin). Ankara: TDK Yay.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B.-Akkoyunlu Z. (2018). Dîvânu Lugâti’t- Türk. Giriş-Metin-Çeviri-Notlar- Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Erdal, M. (1979). Die Morphemfuge im Alttürkischen. Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, 71, 83-114.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, c. I-II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1991.
• Ergin, M. (1972). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Gabain, A. von (2000). Eski Türkçenin Grameri. [çev. Mehmet Akalın]. Ankara: TDK Yay.
• Gözel, A. (2023). Altun Yaruk’ta Söz Yapımı. Doktora Tezi. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi.
• Hamilton, J. R. (2020). Budacı İyi Kalpli ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesi. [çev. Ece. Korkut- İsmet Birkan]. Ankara: TDK Yayınları.
• Kaya, C. (2021). Uygurca Altun Yaruk. Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Kaya, C. (2010) Türkçede Kelime Çekiminde Tabanın Değişmesi ve Türkçenin Öğretiminde Yarattığı Sorunlar. Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretiminde Yeni Çalışmalar. 8. dünyada Türkçe öğretimi sempozyumu bildirileri. 6-7 Mart 2009, Ankara Üniversitesi Tömer, Ankara, 199-201.
• Räsänen, M. (1949). Materialien zur Morphologie der türkischen Sprachen. Helsinki.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymolo¬gischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Röhrborn, K. (1977-1998). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamichen türkishen Texte aus Zentralasien. I-VI. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GmbH.
• Sevortyan, E. V. (1974). Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskiy Yazıkov. ‹‹А-I››. Moskova: Nauka. Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: TDK Yayınları.
• Uçar, E. (2020). “Eski Türkçe Ulug’un ‘Büyük’ Yapısı Üzerine”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2, 23-34.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Altuigurisch-Deutsch-Türkisch || Eski Uygurcanın El Sözlüğü. Eski Uygurca-Almanca-Türkçe. Göttingen: Universitätsverlag