Mukaddimetü’l-Edeb’den (Yozgat Nüshası) Harezm Türkçesi Söz Varlığına Katkılar: Yansıma Fiiller

Yıl 2023, Sayı: 12, 841 - 853, 26.09.2023

Serkan Cihan

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1349876

Öz

Yansıma kavramı, dilimizde olduğu kadar dünya dilleri için de önemli bir araştırma konusu olmuş ve yansıma kelimeler, bir dilin ifadeyi aktarmadaki ilk aşaması olarak kabul edilmiştir. Literatürde imitative word, rebound, reflex, onomatopoetic word, reverberation, echo word, echoism, mimetic word şeklinde birçok kavramla ifade edilen yansıma kelimeler, Türkçenin söz varlığında yüzyıllar boyunca kullanılagelmiştir. Zamanla işlevleri ve dile katkısı zenginleşerek devam etmiş ve kullanımını sürdürmüştür. Doğadaki canlı ve cansız her varlığın ses taklitlerinin bir kelime karşılığı olduğu düşünüldüğünde, yansıma kelimelerin bir dilin söz varlığında ne kadar önemli bir yer tuttuğunu anlamak daha kolay olacaktır. Bir de bu sesler vasıtasıyla türetilen kelimeler düşünüldüğünde bu sayı daha da artacaktır. Çalışmamızın konusu, Türkçenin en eski sözlüklerinden biri olan Mukaddimetü’l-Edeb’in Yozgat nüshasında geçen ve Harezm Türkçesi söz varlığında bulunmayan yansıma fiiller olacaktır. Bir dilin söz varlığının tespitinde, o dönemin sözlüklerinin büyük önemi vardır. Harezm Türkçesi döneminin en kapsamlı sözlüğü olan Mukaddimetü’l-Edeb, dönemin söz varlığını ortaya koyma bağlamında büyük öneme sahiptir. Eserde geçen yansıma fiiller incelendiğine on iki fiilin dönemin söz varlığında bulunmadığı tespit edilmiştir. Bu yansıma fiillerden sadece ikisi yalın hâlde bulunmaktadır, diğer on fiil ise türemiştir. Çalışmada bu on iki fiil incelenecek, yansıma fiillerin işlevi, türeyiş biçimleri ve anlam özellikleri ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Yansıma fiiller, Mukaddimetü’l-Edeb, Harezm Türkçesi.

Contributions from Mukaddimetü’l-Edeb (Yozgat Copy) to Khwarezm Turkish Vocabulary: Onomatopoeia Verbs

Öz

The concept of onomatopoeia has been an important research topic for world languages as well as our language, and onomatopoeia words have been accepted as the first stage of a language in conveying the expression. Onomatopoeia words, which are expressed with many concepts in the literature such as imitative word, rebound, reflex, onomatopoetic word, reverberation, echo word, echoism, mimetic word, have been used in Turkish vocabulary for centuries. Over time, its functions and contribution to the language continued and continued to be enriched. Considering that the sound imitations of every living and non-living creature in nature are a word, it will be easier to understand how important the onomatopoeia words occupy in the vocabulary of a language. Considering the words derived through these sounds, this number will increase even more. The subject of our study will be the onomatopoeia verbs that appear in the Yozgat copy of Mukaddimetü’l-Edeb, one of the oldest dictionaries of Turkish, and are not found in the Khwarezm Turkish vocabulary. The dictionaries of that period are of great importance in determining the vocabulary of a language. Mukaddimetü’l-Edeb, the most comprehensive dictionary of the Harezm Turkish period, has great importance in terms of revealing the vocabulary of the period. When the onomatopoeia verbs in the work were examined, it was determined that twelve verbs were not found in the vocabulary of the period. Only two of these onomatopoeia verbs exists in the nominative form, while the other ten verbs are derived. In this study, these twelve verbs will be examined and the function, derivational forms and meaning features of onomatopoeia verbs will be tried to be revealed.

Anahtar Kelimeler

Onomatopoeia verbs, Mukaddimetü’l-Edeb, Khwarezm Turkish.

Kaynakça

• Akyıldız Ay, D. (2020). Türkçede Sözlükbirim Olarak Yansıma Sözcükler ve Sözlükselleşme Dereceleri. Gazi Üniversitesi XII. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu, Ankara.
• Argunşah, M. ve Toparlı, R. (2008). Mu’înü’l-Mürîd. Ankara: TDK.
• Ata, A. (1997). Ḳıṣaṣü’l Enbiyā (Peygamber Kıssaları) II Dizin. Ankara: TDK.
• Atalay, B. (2013). Divanü Lûgati’-t-Türk (Dizin). Ankara: TDK.
• Az.: Altaylı, S. (2018). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Battal, A. (1997). İbn-i Mühennâ Lûgati. 3.Baskı, Ankara: TDK.
• Bşk.: Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Cihan, S. (2021). Mukaddimetü’l-Edeb (Yozgat Nüshası)-(Giriş, Metin, Notlar, Sözlük-Dizin). Basılmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish. Oxford: At the Clarendon Press.
• Çakır, N. (2018). Kur’ân-ı Kerim’de Ses Yansımalı Kelimeler. Bayburt Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4(8), 36-60.
• Demir, Y. (2019). Kumuk Türkçesinde Yansıma Kelimeler. Yüksek Lisans Tezi. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Üniversitesi.
• DS: TDK (2009). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I-IV. Ankara: TDK.
• Eckmann, Janos (2011). Nehcü’l-Ferādı̄s Uştmaḫlarnı͡ng Açuq Yolı Maḥmūd Bin ʿAlı̄. (Yay. Semih Tezcan-Hamza Zülfikar / Dizin-Sözlük Aysu Ata), Ankara: TDK.
• Ercilasun, A. B. (2014). Kutadgu Bilig Grameri Fiil. Ankara: Akçağ.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon II. Weisbaden: Otto Harrassowitz.
• Ergin, M. (2009). Dede Korkut Kitabı-II / İndeks-Gramer. Ankara: TDK.
• Garkavets, A. (2010). Kıpçakskiy Slovar. Almaty: Baur-Kasean.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. Ankara: TDK.
• Kaplankıran, D. (2021). Ses Bilgisi Açısından Karakalpak Türkçesindeki Birincil ve İkincil Yansıma Kelimeler. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 61(1), 177-203.
• Kılıç, İ. (2021). Saha (Yakut) Türkçesinde Yansımalı Konuşma Fiilleri. ModernTürklük Araştırmaları Dergisi, 18(3), 389-405.
• Kırg.: Arıkoğlu, E., - vd. (2018). Kırgızca-Türkçe Sözlük I-II. Ankara: Bengü Yay.
• Kk.: Aqtay, G. ve Jankowski, H. (2019). Kırım Karaycası Türkçe Sözlük. (çev. Tülay Çulha). İstanbul: Kesit Yay. Kklp.: Uyğur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Koca, E. (2013). Divanü Lûgati’t-Türk’teki Yansımalı Sözcüklerin Görev ve Anlamlarına Göre Sınıflandırılması. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (36), 55-71.
• Kocapınar, P. (2018). “Farklı Yayın ve Çalışmalara Göre Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki Yansıma Kelimeler”. Akademisyen Yayınevi Bilimsel Araştırmalar Kitabı 2018: Sosyal Bilimler-Dil ve Edebiyat, Editör: Mesut Gün, Akademisyen Kitabevi, Ankara. s. 31-40.
• Korkmaz, Z. (2014). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK.
• KTTü.: Muzafarov, R. ve Muzafarov, N. (2018). Kırım Tatar Türkçesi- Türkiye Türkçesi-Rusça Sözlük. (çev. Nariman Seyityahya). Ankara: TDK.
• KuT.: Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Kültür Bakanlığı (1991). Karşılaştırmalı Tarihi Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kzk.: Bayniyazov, A.- vd. (2021). Türkiye Türkçesi-Kazak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Nadelyayev, V.M.- vd. (1969). Drevnetyuskiy Slovar. Leningrad: Nauka.
• Nişanyan, S. (2018). Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. İstanbul: Liberus.
• Omuralieva, A. (2019). Yansımalı Kelimeler Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi. TÜRKLAD, Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 3(2), 257-267.
• Omuralieva, A. (2020). Türkiye Türkçesinde Ses Yansımalı Fiillerin Yapısı. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13(2), 141-155.
• Omuralieva, A. (2020). Türkçede Ses Yansımalı Fiiller Türeten +Kır- Eki Üzerine. Folklor Akademi Dergisi, 3(1), 99-130.
• Özb.: Yusupova, N. (2018). Türkçe-Özbekçe Sözlük. Ankara: TDK.
• Räsänen, M. (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae 17.
• Redhouse, J. W. (1890). A Turkish and English Lexicon. İstanbul.
• Rzayev, M. (2021). Yansıma Sözcükler ve Dilin Nedensizlik İlkesi. Turkuaz Uluslararası Türk Dünyası Bilimsel Araştırmalar Dergisi, 2 (2), 175-188.
• Rzayev, M. (2022). Oğuz Grubu Türk Lehçelerinde Yansıma Sözler. Yüksek Lisans Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Sağol, G. (1996-1999). Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi/Giriş, Metin, Sözlük ve Tıpkıbasım. (Ed. Şinasi Tekin, G. Alpay Tekin), Cambridge: Harvard Üniversitesi.
• Şanlı, C. ve Kaya Günay, N. (2009). Muhtasar Mukaddimetü’l-Edeb, İnceleme-Metin-Kelime Dizini-Ek Dizini-Tıpkıbasım. Sakarya: Sakarya Üni. Yay., No: 53.
• Şimşek, Y. (2019). Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi (Meşhed Nüs. [293 No.], Giriş - Metin - Dizin). Cilt 1-2, Ankara: Akçağ Yay.
• Tat.: Ehmetyanov, R.- vd. (2014). Türkçe-Tatarca Sözlük. Ankara: TDK.
• Tazhieva, A. (2020). Kırgız Türkçesinde Yansıma Kelimeler. Yüksek Lisans Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi.
• Tazhieva, A. (2020). Kırgız Türkçesinde Yansıma Kelimeler ve Onlardan Söz Türetme Yolları. TurkishStudies-Language, 15(2), 843-865.
• Tekin, T. (2003). Makaleler I Altayistik. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Tietze, A. (2016). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. 2. Cilt C-E, (Ed. Semih Tezcan). Ankara: TÜBA.
• Tietze, A. (2018). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. 5. Cilt M-N, (Ed. Nurettin Demir-Emine Yılmaz). Ankara: TÜBA.
• Toparlı, R. ve Argunşah, M. (2008). Mu’înü’l-Mürîd. Ankara: TDK.
• Türk Dil Kurumu (2023). Derleme Sözlüğü. https://www.tdk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 11.05.2023).
• Türk Dil Kurumu (2023). Güncel Türkçe Sözlük. https://www.tdk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 10.05.2023).
• Türk Dil Kurumu (2023). Tarama Sözlüğü. https://www.tdk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 12.05.2023).
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (2009). 3. Baskı, Ankara: TDK.
• Ur.: Garkavets, A. N. (2019). Urumca Sözlük. (çev. Iryna Logvynenko- Yuliia Romanenko). Ankara: TDK.
• TS: TDK (2009). Tarama Sözlüğü: XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla. (Haz.: Ömer Asım Aksoy, Dehri Dilçin), Ankara: TDK.
• YUyg.: Necip, E.N. (2008). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (çev. İklil Kurban). Ankara: TDK.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Ankara: TDK.
• Yüce, N. (2006). Mukaddimetü’l-Edeb. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 31, s. 120-121). İstanbul: TDV Yayınları.
• Zülfikar, H. (1995). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler İnceleme-Sözlük. Ankara: TDK.