Memlûk Kıpçak Türkçesinin Bir Alt Diyalektinin Yeni Tasarımı: Mısır Oğuzcası

Yıl 2023, Sayı: 12, 879 - 914, 26.09.2023

Uğur Uzunkaya

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1351142

Öz

Tarihî Kıpçak Türkçesinin bilinen üç alt dönemi vardır: Kuman Kıpçakçası (14. yüzyıl), Ermeni Kıpçakçası (1559-1664) ve Memlûk Kıpçakçası (1250-1517). Bu çevrelerde yer alan eserler; türleri, konuları, dil bilgisi özellikleri ve söz varlığı bakımından kimi zaman birbirlerinden farklılık arz etmektedir. Memlûk Kıpçakçası, Tarihî Kıpçak Türkçesinin Mısır ve Suriye çevresinde kaleme alınan önemli bir kolunu teşkil etmektedir. Araştırmacılar bu dönemi kendi içerisinde üç alt döneme ayırır: Asıl Memlûk Kıpçakçası, Oğuz-Kıpçak karışık diyalekti ve Osmanlı Türkçesi. Literatürde ilk iki dönem ayrıntılı bir biçimde izah edilebilmiş ve dil özellikleri ile temsilcileri belirlenebilmiş iken, son dönem için kapsamlı ve bütüncül bir çalışma yapılmamıştır. Bu yazıda, şimdiye kadar Osmanlı Türkçesinin bir devamı sayılan ancak ne Osmanlı Türkçesi dil bilgisi çalışmaları içerisinde ne de Osmanlı Türkçesi edebiyat tarihlerinde anılan Memlûk sarayı etrafında şiir yazmış Sultan Kayıtbay, Sultan Muhammed b. Kayıtbay, Kansu Gavrî, Yaş Bek ve Nâsır’ın Türkçe manzumeleri temelinde dil bilgisi incelemesi yapılacaktır. Bu incelemeyi imlâ, ses ve şekil bilgisi hususiyetleri oluşturmaktadır. Çalışma, temelde Osmanlı Türkçesinin bir uzantısı sayılan bu dönemin söz konusu dönemden farklılıkları ile benzerliklerini ve ayrıntılı bir dil incelemesini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kıpçak Türkçesi, Memlûk Kıpçak Türkçesi, Mısır Oğuzcası, gramer, alt diyalekt.

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

122K528

Teşekkür

Bu yazı TÜBİTAK tarafından 122K528 nolu proje kapsamında desteklenmiştir.

A New Design of a Subdialect of Mamluk-Kipchak Turkish: Egyptian Oghuz

Öz

There are three known sub-periods of historical Kipchak Turkish: Cuman Kipchak (14th century), Armenian Kipchak (1559-1664) and Mamluk Kipchak (1250-1517). The works written in these regions differ in terms of their genres, subjects, grammar, and vocabulary. Mamluk Kipchak is an important branch of Historical Kipchak Turkish, in which works were written in Egypt and Syria. Scholars divide this period into three sub-periods: Original Mamluk Kipchak, Oghuz-Kipchak mixed dialect and Ottoman Turkish. In published literature, while the first two periods could be explained in detail and the language characteristics and representatives could be determined, a comprehensive and holistic study was not conducted for the last period. In this article, poets such as Sultan Kayıtbay, Sultan Muhammed b. Kayıtbay, Kansu Gavrî, Yaş Bek, and Nâsır who wrote their poetries around the Mamluk palace in Turkish will be analyzed grammarly. These poets have been mentioned neither in Ottoman Turkish grammar studies nor in Ottoman Turkish literature history. This examination consists of orthographical, phonetical and morphological features. The study aims to reveal the differences and similarities of this period, which is basically an extension of Ottoman Turkish, and a detailed language analysis.

Anahtar Kelimeler

Kipchak Turkish, Mamluk Kipchak Turkish, Egyptian Oghuz, grammar, subdialect.

Proje Numarası

122K528

Kaynakça

• Berta, Á. (1996). Deverbale Wortbildung im Mittelkiptschakisch-Türkischen. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Clauson, S. C. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Eckmann, J. (1982-83). Memlûk Kıpçak Edebiyatı. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1986, 85-99.
• Eckmann, J. (2017). Çağatayca El Kitabı (çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon. Vol. I-II. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden & Boston: Brill.
• Gabain, A. von (1988). Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (2020). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güner, G. (2020). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Halasi-Kun, T. (1941-43). Die Mameluk-kiptschakischen Sprachstudien und die Handschriften in Stambul. Kőrösi Csoma-Archívum, 3, 77-83.
• İnan, A. (1953). XIII ve XV. Yüzyıllarda Mısır’da Oğuz-Türkmen ve Kıpçak Lehçeleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 53-71.
• Karamanlıoğlu, A. F. (2019). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztopçu, K. (2007). Kısa Memlûk Kıpçakçası Grameri. Türk Dilleri Araştırmaları [Festschrift in Honor of András J. E. Bodrogligeti], 17, 249-282.
• Redhouse, S. J. W. (1890). A Turkish and English Lexicon: Shewing in English the Signification of the Turkish Terms. Beirut: Librairie du Liban.
• Röhrborn, K. (2015). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung. II. Nomina-Pronomina-Partikel. Band 1: a-asvık [Uygurca Sözlük. İslam Öncesi Orta Asya Türkçe Metinlerinin Dil Malzemesi. Yeniden düzenlenmiş baskı. II. İsimler-Zamirler-Edatlar. 1. Cilt: a-asvık]. Stuttgart: Steiner.
• Steingass, F. J. (1892). A Comprehensive Persian-English Dictionary. London.
• Taş, İ. (2015). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Timurtaş, F. K. (1976). Küçük Eski Anadolu Türkçesi Grameri. Türkiyat Mecmuası, 18, 331-368.
• Timurtaş, F. K. (2005). Eski Türkiye Türkçesi. XV. Yüzyıl: Gramer - Metin - Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Uzunkaya, U. (2023). Mısır’da Oğuzca: Sultan Kayıtbay’ın Türkçe Manzumeleri. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Yavuz, O. (2002). Kansu Gavrî’nin Türkçe Dîvânı (Metin-İnceleme-Tıpkıbasım). Konya: Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları