Thematic Analysis Of Place Names In Uzbekistan

Yıl 2023, Sayı: Özel Sayı 1 (Cumhuriyetin 100. Yılına), 406 - 425, 27.10.2023

Yasin Karadeniz

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1356117

Cited By: 1

Öz

Toponymy, which examines place names in a region, has emerged as a sub-branch of onomastics. It has become widespread with the studies carried out today and has almost become a separate branch of science. In the studies conducted in the field of language in our country, the term "place name science" is used instead of "toponymy", and the studies carried out are expressed as "place name studies". Place names, which have an important role in transferring the language, history and cultural treasure of the society to the future, help the cultural memory to remain alive. The names given to places such as cities, towns, villages, mountains, hills and rivers bear the traces of the people living in that region. Even if the people living in that region disappear or migrate to another place, the place names protect themselves. For this reason, by examining the place names, it is possible to determine who lived in that region in the past, how the language and cultural structure of the people were, what their livelihoods were, and which languages were exposed to the influence. In addition, by looking at the place names, it is possible to determine how the ethnic structure of the people living in that region is and which tribes they are formed from.
In this study, toponomy dictionaries published in Uzbekistan were used. In the scanned dictionaries, Uzbekistan place names were classified according to the thematic analysis method, and examples were given under each heading. With this study, it will be seen which clans and tribes contributed to the formation of the Uzbek Turks. In addition, when naming the places where they lived, it will be determined how the preferences of Uzbeks are, how their way of life has been from the past to the present, which languages they use and which languages they are influenced by. In the introduction section of the study, general information about toponymy, information about the studies conducted in Turkey and Uzbekistan are given. After that, Uzbek place names were classified thematically in the review section and explanations about the formation of place names were made.

Anahtar Kelimeler

Uzbekistan, place names, onomastics, Uzbek Turks, settlement.

Özbekistan’da Yer Adlarının Tematik İncelemesi

Öz

Bir bölgedeki yer adlarını inceleyen toponimi, ad bilimin bir alt kolu olarak ortaya çıkmıştır. Günümüzde yapılan çalışmalarla yaygınlaşmış, neredeyse ayrı bir bilim dalı hâline gelmiştir. Ülkemizde dil alanında yapılan çalışmalarda “toponimi” yerine daha çok “yer adı bilimi” ifadesi kullanılmakta yapılan çalışmalar ise “yer adı çalışması” şeklinde ifade edilmektedir. Toplumun dil, tarih ve kültür hazinesinin geleceğe aktarılmasında önemli rolü olan yer adları, kültür hafızasının sürekli canlı kalmasına yardımcı olur. Şehir, ilçe, köy, dağ, tepe, nehir gibi yerlere verilen adlar o bölgede yaşayan halkın izini taşır. O bölgede yaşayan halk yok olsa ya da başka bir yere göç etse dahi yer adları kendini korumaktadır. Bu nedenle yer adlarını inceleyerek geçmişte o bölgede kimlerin yaşadığını, halkın dil, kültür yapısının nasıl olduğunu, geçim kaynaklarının neler olduğunu, hangi dillerin etkisine maruz kaldığını tespit etmek mümkündür. Ayrıca yer adlarına bakarak o bölgede yaşayan halkın etnik yapısının nasıl olduğunu, hangi boyların birleşiminden oluştuğunu belirlemek mümkündür.
Bu çalışmada Özbekistan’da yayımlanmış yer adları sözlüklerinden yararlanılmıştır. Taranan sözlüklerde Özbekistan yer adları tematik inceleme yöntemine göre sınıflandırılmış, her başlık altında örnekler verilmiştir. Yapılan bu çalışmayla Özbek Türklerinin oluşumunda hangi boyların ve oymakların katkısının olduğu görülecektir. Ayrıca yaşanılan yerlere isim verilirken Özbeklerin tercihlerinin nasıl olduğu, geçmişten günümüze kadar yaşayış biçimlerinin nasıl olduğu, hangi dilleri kullandıkları ve hangi dillerin etkisinde kaldıkları tespit edilmiş olacaktır. Çalışmanın giriş bölümünde toponimi konusunda genel bilgiler, Türkiye’de ve Özbekistan’da yapılan çalışmalar hakkında bilgiler verilmiştir. Sonrasında inceleme kısmında Özbek yer adları tematik olarak sınıflandırılmış, yer adlarının oluşumuyla ilgili açıklamalar yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Özbekistan, yer adları, ad bilimi, Özbek Türkleri, yerleşim yeri.

Kaynakça

• Akar, A. (2006). Renge Bağlı Yer Adlandırmalarında Muğla Örneği. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(20), 52-63.
• Aksan, D. (2003). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileri ile Dilbilim. Ankara: TDK Yayınları.
• Ataniyazov, S. (1970). Türkmenistanıň Toponimik Sözlügi. Aşgabat: Ilım.
• Aydın, E. (2012). Eski Türk Yer Adları (Eski Türk Yazıtlarına Göre). Konya: Kömen Yayınları.
• Başkan, Ö. (1970). Türkiye Köy Adları Üzerine Bir Deneme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı -Belleten, 18, 237-251.
• Baykara, T. (1984). Anadolu Yer Adlarının Orta Asya’daki Benzerleri Üzerine Bir Kaynak. Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 265-273.
• Belenitskiy, A.M. - vd. (1973). Srednevekovyi Gorod Srednej Asii. Leningrad.
• Budagov, B. (1988). Coğrafî Toponimi. Türk Kültürü, 398, 355-370.
• Do‘simov, Z. ve Egamov, X. (1977). Joy Nomlarining Qisqacha İzohli Lug'ati. Toshkent: O‘qituvchi nashriyoti. Eliyeva, R. (2002). Azerbaycan Toponimleri. Bakı: Qanun.
• Eren, H. (1965). Yer Adlarımızın Dili. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı -Belleten, 13, 155-165.
• G‘ulomov, P. ve Mirakmalov, M. (2005). Toponimika va Geografik Terminshunoslik. Toshkent: Mirzo Ulug‘bek Nomidagi O‘zbekiston Milliy Universiteti.
• Gülensoy, T. (1995). Türkçe Yer Adları Kılavuzu. Ankara: TDK Yayınları.
• Gülensoy, T. (1998). Anadolu Yer Adlarına Genel Bir Bakış. Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 41-48.
• Hakimov, Q. M. ve Mirakmalov, M.T. (2020). Toponimika. Toshkent: Tafakkur avlodi.
• Hasanov, H. (1965). O‘rta Osiyo Joy Nomlari Tarixidan. Toshkent: Fan nashriyoti.
• İnan, A. (1945). Anadolu’nun Toponimis ve Türk Boylarının Adları Meselesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 1(3), 62-64.
• Januzak, T. (1989). Ortalık Qazaqstannın Jer Suv Attarı. Almatı: Ġılım Baspası.
• Kadmon, N. (2000). Golossaire de la Terminologie Toponymiqe. Paris.
• Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Karaboran, H. (1984). Türkiye’de Mevkii Adları Üzerine Bir Araştırma. Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 97-148.
• Konkobayev, K. (1980). Toponimiya Yujnoy Kirgizii. Frunze: İlim.
• Kononov, A. N. (2015). Türk Lehçelerinde Ren Adlarının Semantiği. (Çev. Reshide Adzhumerova, Emine Atmaca). Gazi Türkiyat. 17, 185-204.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Koyşıbaev, E. (1985). Qazaqstannıñ Yer-Suv Attarı Sözdig. Almatı: Mektep Baspası.
• Marufov, Z. M., vd. (1981). O‘zbek Tilining Izohli Lug‘ati I/II. Moskova: Rus Dili Nashriyot.
• Memmedov, N. (1993). Azerbaycanın Yer Adları (Oronimiya). Bakı: Azerbaycan Dövlet Neşriyatı.
• Murzayev, E. M. (1984). Slovar Narodnıh Geografiçeskih Terminov. Moskva: Mısl.
• Nafasov, T. ve Nafasova, V. (2007). O‘zbek Tili Toponimlarining O‘quv Izohli Lug‘ati. Toshkent: Yangi asravlodi. O‘rinboyev B. (1997). Samarqand Viloyati Toponimlarining İzohli Lug‘ati. Samarqand.
• Oxunov N. (1989). Toponimlar va Ularning Nomlanish Xususiyatlari. Toshkent: Fan nashriyoti.
• Qirg‘izboyev, A.K. vd. (2022). O‘zbekiston Joy Nomlarining Izohli Lug‘ati. Toshkent: Donishmand ziyosi.
• Qorayev S. (2006). Toponimika. Toshkent: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti.
• Qorayev, S. (1970). Toponimika. Toshkent: O‘ZKP MK nashriyoti.
• Sakaoğlu, S. (2001). Türk Ad Bilimi I, Giriş. Ankara: TDK Yayınları.
• Şahin, İ. (2007). Türkçe Yer Adlarının Yapısı Üzerine. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 32, 1-14.
• Şen, S. (2008). Türkiye’de Meyvelerden Yararlanılarak Verilmiş Yer Adları. Turkish Studies, 3(5), 401-419.
• Şenel, M. (2013). Elazığ İli Yer Adları Üzerine Bir İnceleme. Elazığ: Manas Yayıncılık.
• Topaloğlu, A. (1989). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Ötüken Neşriyat.
• Xromov, A. L. (1987). Jagnobskij jazyk. Osnovy İranskogo Jazykoznanija, Novoiranskije Jazyki. Moscow: Vostochnaja Gruppa Nauka.
• Yavuz, S. ve Şenel, M. (2013). Yer Adları (Toponim) Terimleri Sözlüğü. Turkish Studies, 8(8), 2239-2254.
• Yediyıldız, B. (1984). Türkiye’de Yer Adları Verme Usulleri. Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Yayın No: 60(17), 25-41.
• Yusifov, Y. ve Kerimov, S. (1987). Toponimikanın Esasları. Bakı: Maarif Neşriyatı.
• Мurzayev, E.M. (1984). Slovar Narodnıx Geografiçeskix Terminov. Мoskva: Mısl