A Cagatay Poet in Kirghiz Folk Narratives: Babarahîm Shah Meshreb

Yıl 2023, Sayı: Özel Sayı 1 (Cumhuriyetin 100. Yılına), 560 - 573, 27.10.2023

Muhammet Nurullah Cicioğlu

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1356922

Öz

Babarahîm Meshreb (Shah Meshreb) is one of the late period poets of Cagatay literature. As he was also a Kalenderi dervish in addition to his poet identity, there are many mystical legends written about him. Information about his life and works have reached today thanks to these mystical legends. Shah Meshreb’s life started in Namangan, the city where he was born, and he continued wandering a wide geography that stretches up to East Turkistan. Thus, he aimed to spread his worldview and beliefs to other people. He achieved this aim both by showing people his lifestyle that did not value worldly pleasures and by influencing them with the lyric poems he recited. As a result and indication of the influence he left on people everywhere he visited, many legends about him spread among people. Legends about him among Kirghiz people who lived in the geography where Shah Meshreb wandered and influenced people have been shaped according to the characteristics of the oral culture tradition of the geography and reached today. Shah Meshreb legends transcribed recently by Kirghiz folk poets are a continuation and complement of other legends told and written about him in other areas.
In the study, Shah Meshreb and the mystical legends about him that heave reached today have been discussed, and information about works about him determined among Kirghiz folk narratives has been given. In the evaluation part of the study, elements regarding the content in the Kirghiz narratives and other mystical legends have been compared. As a result, it has been seen that the works in the Kirghiz area overlapped with other legends, but that they assumed different genre and form properties. In the Kirghiz narratives, which are mostly written in the verse form, the form and style that are specific to the oral culture are clearly seen. In terms of content, the interest of Shah Meshreb in the daughter of the Kalmuk Khan, Koňtaaci, narrated in other mystical legends has been the subject of love legends in the Kirghiz narratives. Among these works, especially “Gulgaaki” has been included in the Kirghiz legends catalogue. In the narrative by Namirzayev titled “Shah Meshreb Beyani”, the life story of Shah Meshreb forms a composition that is suitable for a typical biography of a legendary hero. This work is a poetic menâkıbname told about Meşreb; but in terms of language, shape and style, it bears the characteristics of the Kyrgyz oral culture tradition. Especially the episode structure and the motifs used are arranged according to the traditional Kyrgyz epics.

Anahtar Kelimeler

Kirghiz narratives, Babarahîm Meshreb, mystical legends, Cagatay literature, Gulgaaki legend.

Kırgız Halk Anlatılarında Bir Çağatay Şairi: Babarahîm Şah Meşreb

Öz

Babarahîm Meşreb (Şah Meşreb) Çağatay edebiyatının son dönem şairlerinden biridir. Kendisi şairliğinin yanı sıra Kalenderi bir derviş olduğu için onun hakkında çok sayıda menâkıbnâme yazılmıştır. Onun hayatı ve eserleriyle ilgili bilgiler bu menâkıbnâmeler vasıtasıyla günümüze ulaşabilmiştir. Şah Meşreb’in hayatı, doğduğu şehir olan Namangan’dan başlayarak Doğu Türkistan’a kadar uzanan geniş bir coğrafyada şehir şehir dolaşmakla geçmiştir. O, bu şekilde kendi dünya görüşünü ve inancını insanlara yaymaya çalışmıştır. Bunu hem dünya nimetlerine önem vermeyen yaşam biçimiyle insanlara göstererek hem de okuduğu lirik şiirlerle insanları etkileyerek gerçekleştirmiştir. Gittiği her yerde, insanlar üzerinde bıraktığı etkinin bir neticesi ve göstergesi olarak, hakkında dilden dile dolaşan menkıbeler yayılmıştır. Şah Meşreb’in dolaştığı coğrafyaya ve etki sahasına dâhil olan Kırgız halkı arasında da onun hakkında anlatılan menkıbeler, sahanın sözlü kültür geleneği özelliklerine göre şekillenerek günümüze kadar ulaşmıştır. Yakın geçmişte Kırgız halk şairleri tarafından yazıya aktarılan Şah Meşreb menkıbeleri, onun hakkında diğer sahalarda anlatılan ve yazılan diğer menkıbelerin bir devamı ve tamamlayıcısı gibidir.
Bu çalışmada Şah Meşreb ve onunla ilgili günümüze ulaşan menâkıbnâmelerden bahsedilmiş ve Kırgız halk anlatıları arasında onunla ilgili tespit edilen ürünler hakkında bilgi verilmiştir. Değerlendirme bölümünde ise Kırgız anlatılarındaki ve diğer menâkıbnâmelerdeki muhtevaya ilişkin unsurlar karşılaştırılmıştır. Neticede Kırgız sahasındaki ürünlerin konu olarak diğer menkıbelerle örtüştüğü ancak farklı tür ve şekil özellikleri kazandığı görülmüştür. Şekil itibarıyla daha çok manzum ürünler olan Kırgız anlatılarında sözlü kültüre ait şekil ve üslup özellikleri belirgin bir şekilde görülmektedir. Muhteva bakımından ise; diğer menâkıbnâmelerde Şah Meşreb’in bir Kalmuk hânı olan Koňtaacı’nın kızına olan ilgisi, Kırgız anlatılarında aşk destanlarının konusu olmuştur. Bu ürünler arasında özellikle “Gülgaakı” destanı Kırgız destan kataloğunda yerini almıştır. Çotbay Namırzayev’in “Şah Meşreb Beyanı” adlı anlatmasında da Şah Meşreb’in hayat hikâyesi, bir destan kahramanının tipik biyografisine uygun bir kompozisyon oluşturmaktadır. Bu eser, Meşreb hakkında anlatılan manzum bir menâkıbnâmedir; fakat dil, şekil ve üslup özellikleri itibarıyla Kırgız sözlü kültür geleneğinin özelliklerini taşır. Özellikle epizot yapısı ve kullanılan motifler, geleneksel Kırgız destanlarına göre düzenlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kırgız anlatıları, Babarahîm Meşreb, menâkıbnâme, Çağatay edebiyatı, Gülgaakı destanı.

Kaynakça

• Abdullayev, V. A. (1967). Uzbek Adabiyeti Tarihi (XVII. Asrdan XIX. Asrning İkkinçi Yarmgaça). Taşkent: Okituvçi Naşriyat.
• Akça, İ. (2021). Baba Rahîm Meşreb Menâkıb-Nâmesi‟nde Geçen Şiirlerin Dinî-Tasavvufî Açıdan İncelenmesi. Doktora Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Akmataliyev, A. (vd.) (2003). Gülgaakı, Kız Saykal. El Adabiyatı Seriyası, C. 25, https://new.bizdin.kg/kniga/gulgaaky-kyz-saykal. [Erişim Tarihi: 15.05.2023].
• Bekki, S. (2009). Uzak Türk İllerinde Destanlaşan Evlilikler: Altay, Tuva, Hakas ve Şor Destanlarında Alplara Mahsus Evlilik. Ankara: Öncü Yayınları.
• Fidancı, M. (1994). Şâh Meşreb Menâkıb-nâmesi, İnceleme-Metin-Sözlük. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Gedik, S. (2010). Baba Rahim Meşreb’in Kitab-ı Mebde-i Nûr Mesnevîsi İnceleme-Metin-Gramer-Dizin. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• İbrayev, Ş. (1997). Poetika Oguzskogo Geroiçeskogo Eposa. Almatı: Gılım Bas.
• Jumahoja, N. ve Adızova, I. (2019). Ozbek Adabıyotı Tarıhı (XVI-XIX Asr I. Yarmı). Taşkent: Noshir.
• Ocak, A. Y. (2010). Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler (Metodolojik Bir Yaklaşım). Ankara: TTK. Basımevi.
• Ocak, A.Y. (2013). Türk Folklorunda Kesikbaş: Tarih Folklor İlişkisinden Bir Kesit. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Orozova, G. (2003). “Gülgaakı Poeması cana Epikalık Salt”. Gülgaakı, Kız Saykal- Baatırdık Epos. El Adabiyatı Seriyası, (ed. A. Akmataliyev), C. 25, https://new.bizdin.kg/kniga/gulgaaky-kyz-saykal. [Erişim Tarihi: 15.05.2023].
• Saraç, O. (2021). Babarahîm Meşreb Menâkıbnâmesi’nde Zikredilen Kalmuk Hükümdarı Kongtaçi. Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (ASOBİD), 10, 121-142.
• Tolkun, S. (2001). Meşreb (1640-1711). Türk Kültürü Dergisi, 454, 110-115.
• Türktaş, M. M. (2019). Türklerde Ad Verme ile İlgili Bazı Tespitler. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi, 7(17), 34-44.
• Uzun, M. (2004). Menâkıbnâme. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 29, s. 112-114). İstanbul: TDV Yayınları.