“defa, kere ve kez” Sözcüklerinin Eşdizimliliği Üzerine Derlem Tabanlı Bir İnceleme

Yıl 2023, Sayı: Özel Sayı 1 (Cumhuriyetin 100. Yılına), 332 - 355, 27.10.2023

Selenay Koşumcu

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1357826

Öz

Günümüzdeki anlamıyla ilk olarak Firth (1951) tarafından doğal dillerde sözcüklerin sadece sözdizimi kurallarına bağlı olarak ve tümcelerle rastgele birleştirilemeyeceğinden hareketle ortaya atılan; uzun yıllar boyunca dil öğretimi, derlembilim ve dilbilim başta olmak üzere çeşitli disiplinlerce araştırma konusu olan eşdizimlilik, bir sözcüğün belirli bir dizgede diğer sözcüklerle oluşturduğu dilsel örüntüleri ve anlam ezgisini anlamaya imkân veren tekrarlanan/alışılmış sözcük birlikteliklerini ifade etmek için kullanılan bir terimdir. Eşdizimlilik çözümlemeleri, sözcüğün bağlamsal içeriğine ilişkin bilgi vermesinin yanı sıra diğer sözcüklerle (yakın, eş anlamlı vd.) aralarındaki anlamsal farklılıkların ortaya konulmasını sağlayan eşdizimlilik örüntüleriyle güvenilir sonuçlar elde edilmesini sağlaması açısından önemli bir değerlendirme ölçütüdür. Bu çalışmada, Güncel Türkçe Sözlük (GTS), Kubbealtı Lügati (KL) ve eş/yakın anlamlı sözcükler sözlüklerinde eş anlamlı olduğu varsayılan Türkçenin ilk yazılı kaynaklarından itibaren tanıklanan kez sözcüğünün yanında, dilimize Arapçadan geçen defa ve kere sözcüklerinin Türkçe Ulusal Derlemi (TUD) ve Türk Sözlükbilimi Derlemi (TSD) kullanılarak yapılan derlem tabanlı çalışmada elde edilen verilerden hareketle eşdizimlilik ilişkilerinin kullanım alan ve sıklıklarının belirlenmesi amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Eş anlamlılık, yakın anlamlılık, anlam ezgisi, eşdizimlilik, derlembilim.

On the Collocations of Words “defa, kere and kez” A Corpus-Based Analysis

Öz

In its current sense, collocation, which was first introduced by Firth (1951) on the basis of the fact that words in natural languages cannot be combined randomly with sentences or depending only on syntax rules, and has been the subject of research by various disciplines, especially language teaching, corpus science and linguistics for many years, is a term used to express repeated/studied lexical associations that allow us to understand the linguistic patterns and meaning melody that a word forms with other words in a certain string. In addition to providing information about the contextual content of the word, it is an important evaluation criterion in terms of providing reliable results with collocation patterns that reveal the semantic differences between the word and other words (close, synonyms, etc.). In this study, it is aimed to determine the collocational relations, usage areas and frequencies of the words, which are assumed to be synonyms in the Current Turkish Dictionary, Kubbealtı Dictionary and dictionaries of synonyms and near synonyms, as well as the word kez, which has been witnessed since the first written sources of Turkish, and the words defa and kere, which have entered our language from Arabic, based on the data obtained from the corpus-based study using the Turkish National Corpus (TNC) and the Turkish Lexicography Corpus (TLC).

Anahtar Kelimeler

Synonymy, semantic prosody, near synonymy, collocation, corpus linguistics.

Kaynakça

• Aksan, D. (1975). Eş anlamlılık Sorunu ve Türk Yazı Dilinin Eskiliğinin Saptanmasında Eş Anlamlılardan Yararlanma. Türk Dili Bilimsel Kurultayına Sunulan Bildiriler, 531 -542.
• Aksan, D. (1999). Anlambilim-Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi.
• Aksan, Y. ve Demirhan, U. U. (2014). Türkçe Ulusal Derlemi (TUD) Arayüz Özellikleri: Tanıtım ve Uygulama. 27. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildirileri, Ankara.
• Boz, E. (2009). Sözlükbirimlerin Tanımlanmasına Anlambilimsel Bir Bakış. Turkish Studies, 4(4), 172-183.
• Boz, E., Bozkurt, F. ve Doğru, F. (2018). Corpus-based Research on Terminology of Turkish Lexicography (CBRT-TURKLEX). Lexikos, 28, 428-439.
• Cruse, D. A. (1986). Lexical Semantics. Cambridge: Cambridge University Press.
• Çalışkan, N. (2014). Yüksek Sıklıktaki Adlar: Zaman Sözcükbiçimi Üzerine Derlem Temelli Bir İnceleme. Ankara: Pegem Akademi.
• Demirezen, M. (1991). Türkçeye İngilizceden Geçen Sözcükler ve Eş anlamlılık. Dilbilim Araştırmaları, 133-136.
• Ersoylu, H. (2001). Eş Anlamlılık mı, Yabancı Kaynaklı Karşılık Oluş mu?. Türk Dili, 59, 250-266.
• Firth, J. R. (1951). Modes of Meaning. Papers in Linguistics (1934-1951) (Edt: J. R. Firth). London: OUP.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Günay, N. (2015). Türk Dilinde Eş Anlamlılık ve “Gönül, Yürek, Kalp” Kelimeleri. Türkbilig, 29, 121-146.
• Hatiboğlu, V. (1970). Eş Anlamlı Sözcükler Var mıdır?. Türk Dili Dergisi, 229, 9-10.
• Karaağaç, G. (2002). Dil, Tarih ve İnsan. Akçağ Yayınları: Ankara.
• Karahan, A. (2013). Codex Cumanicus'ta Alt Anlamlılık (Hyponymy). Karadeniz Araştırmaları, 187-203.
• Karsan, E. (2021). Türkçede Eş Anlamlı Kelimeler Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Murphy, M. L. (2003). Semantic Relations and the Lexicon. Cambridge: Cambridge University Press.
• Nesselhauf, N. (2005). Collocations in a Learner Corpus: Studies in Corpus Linguistics. Amsterdam: John Benjamins.
• Özbent, S. (2013). Sözlüksel alan teorisi ve çeviri. Diyalog, 2, 55-66.
• Özkan, B. (2007). Türkiye Türkçesinde Belirteçlerin Fiillerle Birliktelik Kullanımları ve Eşdizimliliği. Doktora Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.
• Öztokat, E. (1990). Anlam Çözümlemesi: Temel Fransızca ‘da “Duygu” Sözlüksel Alanı. Dilbilim Dergisi, 9, 155-176.
• Sel, P. (2020). Runik Harfli Metinlerde Eşdizimlilik. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Sert, G. (2018). Anlam Alanı ve Anlam Ezgisi Açısından Eş Anlamlı Durum Sıfatları (Derlem Tabanlı Bir İnceleme). Doktora Tezi. Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi.
• Sert, G. (2019). Anlam Alanı ve Anlam Ezgisi Açısından Eş Anlamlı Durum Sıfatları: “muhtemel” ve “olası” Örneği. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8(1), 93-121.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• Whitsitt, S. (2005). A Critique of the Concept of Semantic Prosody. International Journal of Corpus Linguistics, 283-305.
• Yalım, Ö. (2006). Türkçede Yakın ve Karşıt Anlamlılar Sözlüğü. Ankara: İmge Kitabevi (2. Baskı).
• Yıldırım, A. (2012). Yeni Eş ve Karşıt Anlamlı Kelimeler Sözlüğü – Uygulamalı. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık.
• Yurtbaşı, M. (1996). Eş ve Karşıt Anlamlılar Sözlüğü. İstanbul: MEM Ofset Basım.
• İnternet Kaynakları
• Güncel Türkçe Sözlük (GTS), https://sozluk.gov.tr/ [Erişim Tarihi: 04.09.2023].
• Kubbealtı Lügati (KL), http://lugatim.com [Erişim Tarihi: 04.09.2023].
• Nişanyan, S. Nişanyan Sözlük- Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü.
• https://www.nisanyansozluk.com/kelime/kez [Erişim Tarihi: 04.09.2023].
• defa, http://lugatim.com/s/defa [Erişim Tarihi: 04.09.2023].
• kere, http://lugatim.com/s/kere [Erişim Tarihi: 04.09.2023].
• Sanal Sözlük, https://es-anlam.com/ [Erişim Tarihi: 05.09.2023].
• Türkçede Eş Anlamlı Kelimeler Sözlüğü. https://www.scribd.com/document/384379631/Turkce-E%C5%9FAnlaml%C4%B1-Kelimeler-Sozlu%C4%9Fu [Erişim Tarihi: 05.09.2023].
• Türk Sözlükbilimi Derlemi (TSD), tsd.ogu.edu.tr [Erişim Tarihi: 04.09.2023].
• Türkçe Ulusal Derlemi (TUD), https://www.tnc.org.tr/ [Erişim Tarihi: 04.09.2023].