18. Yüzyıldan Bir Osmanlı Müellifinin Toplumsal Eleştirisi: Kurbî Mehmed Said’in Ferman Suretindeki Nefsülemr-nâmesi

Yıl 2023, Sayı: Özel Sayı 1 (Cumhuriyetin 100. Yılına), 746 - 763, 27.10.2023

Şeyma Benli

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1358771

Öz

Osmanlı müellifleri yazdıkları şiirlerde veya çeşitli türden eserlerde zaman zaman devlet adamlarını, çeşitli meslek erbabını ya da sıradan insanları tenkit etmekten geri durmamışlardır. Bununla birlikte yazılış gayesi toplumun hemen her kesiminde görülebilen bozuklukları, çarpıklıkları, adaba aykırı davranışları ve hoş olmayan durumları gözler önüne sererek insanları uyarmak olan müstakil bir tür vardır: nefsülemr-nâme. Mizahî hicvin ilgi çekici bir örneğini sunan bu türdeki eserler genellikle çok hacimli olmayan, mensur ve sıralı birleşik cümlelerle örülü metinlerden oluşur. Az sayıda örneği olmasına rağmen farklı formlarda yazımı denenen bu türün bir örneği 18. yüzyılda Kurbî Mehmed Said tarafından kaleme alınmıştır. Hayalî bir padişahın sadrazamına hitaben yazdığı ve cezaya müstahak gördüğü kişileri ve cezayı celbeden davranışlarını sıraladığı bir ferman şeklinde yazılan eserin bilinen tek nüshası İBB Atatürk Kitaplığı’nda, Bel_Yz_K.000270 numaralı mecmuanın 20b-22a arasındaki varaklarının derkenarında bulunmaktadır. Bu makale Kurbî’nin nefsülemr-nâmesinin çeviri yazımını sunmakta, muhteva yönüyle inceleyip aynı türdeki diğer metinlerle benzerliklerine genel hatlarıyla değinmektedir. Böylelikle tür olduğu yeni tespit edilen ve kapsamına giren bütün eserler henüz tamamen incelenmemiş olan nefsülemr-nâme metinlerinden birini inceleyerek ilgili literatüre katkı sağlamayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı edebiyatı, nefsülemr-nâme, mizah, toplumsal eleştiri, 18. Yüzyıl Osmanlı toplumu

Social Satire by an 18th-Century Ottoman Author: Ḳurbı̇̄ Meḥmed Saʿı̇̄d’s Nafs al-Amr-nāma in Farmān Form

Öz

Ottoman authors did not hesitate to criticize statesmen, professionals, or ordinary people in their poems or prosaic works when the occasion called for it. However, there exists an entire genre whose whole raison d’être is to dissuade readers from committing social faux pas by showcasing the social aberrations, bad manners, and unpleasant situations observed in nearly every segment of the society: nafs al-amr-nāma. Offering a picturesque example of humorous satire, works of this genre typically consist of short prose interlaced with sequential compound sentences. Despite the lack of abundant examples, the authors seem to have endeavored to diversify forms while writing in this genre. In his nafs al-amr-nāma, for instance, Ḳurbı̇̄ Meḥmed Saʿı̇̄d makes use of an imaginary sultan addressing his grand vizier of listing the people deserving of punishment for specific reprobate behaviors of theirs. The sole known copy of this work is written in the margins of folios 20b-22a of a multiple-text manuscript in İBB Atatürk Library (No. Bel_Yz_K.000270). This article contains a transliteration of Ḳurbı̇̄’s nafs al-amr-nāma, examines the entirety of its content, and touches on its similarities with other texts of the same genre. As such, it aims to contribute to the growing corpus of literature on this nascent genre of and nafs al-amr-nāma texts.

Anahtar Kelimeler

Ottoman literature, nafs al-amr-nāma, humor, social satire, 18th-century Ottoman society.

Kaynakça

• Aclûnî. (1351). Keşfü’l-Hafâ, C. 2. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî.
• Avcı, İ. (2020). Türk Edebiyatında Manzum Nebat (Meyve, Sebze, Çiçek) Falları ve Yeni Bir Nebat Falnamesi. Cemal Aksu Armağanı (s. 597-638). (ed. Müslüm Yılmaz, Ayşe Aksu). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Ayverdi, İ. (t.y.). Kubbealtı Lugatı. http://lugatim.com, [Erişim Tarihi: 10.09.2023].
• Beyhakî (2017). Şu‘abü’l-Îmân, C. 6. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Çavuşoğlu, S. (2001). Kadızâdeliler. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 24, s. 100-102). İstanbul: TDV.
• Çevrimli, N. (2019). Vakfiyelerde Geçen Tâbir ve Istılahlar Açısından Medreseler. Osmanlı Medreseleri: Eğitim, Yönetim, Finans (s. 339-353). (ed. Fuat Aydın vd.). İstanbul: Mahya.
• Develi, H. (1997). İstanbul’a Dair Risâle-i Garîbe. İstanbul Araştırmaları, 1, 95-190.
• Duru, N. F. (2016). Klasik Türk Şiirinin Dejenere Tiplerinden Vâiz. SEFAD, 35, 197-234.
• Esir, H. A. (2001). Lâmi‘î Çelebi’ye İsnat Edilen Bir Eser: Risâle-i Nefsü’l-Emr-i Lâmi‘î. İlmî Araştırmalar, 12, 111-120.
• Işık, A. (1991). Avcı. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 4, s. 113-115). İstanbul: TDV.
• İpşirli, M. (1992). Beylerbeyi. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 6, s. 69-74). İstanbul: TDV.
• İpşirli, M. (2000). İlmiye. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 22, s. 141-145). İstanbul: TDV.
• İpşirli, M. (2020). Mülâzemet. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 31, s. 536-537). İstanbul: TDV.
• Karakurt, D. (2017). Aktarma Sözlüğü: Açıklamalı, Türk Dillerinden Anadolu Türkçesine. E-kitap. https://ia600103.us.archive.org/25/items/AktarmaSozlugu/AKTARMA%20SOZLUGU.pdf, [Erişim Tarihi: 27.09.2023].
• Karakuş, Y. (2022). Klasik Türk Nesrinde Sosyal Tenkit (XVI. Yüzyıl). Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Kıran, B. İ. (2014). Osmanlı Saray Teşkilatında Doğancı Koğuşu. Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
• Kurbî Mehmed Said. (1198/1784). Tuhaf Fermân, İBB Atatürk Kitaplığı Belediye Yazmaları Bel_Yz_K.000270, vr. 20b-22a.
• Kütükoğlu, M. S. (1995). Ferman. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 12, s. 400-406). İstanbul: TDV.
• Mahmud Şevket. (1983). Osmanlı Askeri Teşkilatı ve Kıyafeti. (haz. Nurettin Türsan ve Semiha Türsan). Ankara: Kara Kuvvetleri Komutanlığı.
• Onay, A. T. (1992). Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü: Eski Türk Edebiyatında mazmunlar ve İzahı. (haz. Cemal Kurnaz). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Pakalın, M. Z. (1971). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C. 2, 2. bs. İstanbul: MEB.
• Redhouse, J. W. (1890). A Turkish and English Lexicon, shewing in English the signification of the Turkish terms. Constantinople: American Mission.
• Semerkandî. (2016). Tenbîhu’l-Gâfilîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Şemseddin Sami. (1317). Kâmûs-ı Türkî. Dersaâdet: İkdâm.
• Tarama Sözlüğü. TDK. https://sozluk.gov.tr, [Erişim Tarihi: 10.09.2023].
• Turan, F. (2007). On Altıncı Yüzyıl Osmanlıcasında Argo: Niksârîzâde ve Entelektüel Hayatın Eleştirisi Nefsü’l-emr-name İsimli Eseri. IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı 2000 (C. II, s. 1825-1833). Ankara: TDK.
• Turan, F. (2023). Osmanlı Edebî Kültüründe Popüler Sosyal Eleştiri Türü Olarak Nefsülemr-nâme Metinleri: Dil, Tema ve Üslup Özellikleri. TUDED, 63(1), 139-156.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı. 3.bs. Ankara: TTK.
• Yolcu, B. (2023). The Composite Sufi Front vis-à-vis the Puritanical Kadızadeli Movement in the Early Modern Ottoman Empire. Zemin, 5, 160-178.
• Zerkeşî. (1984). el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân. (thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim). Kahire: Mektebetu Dâri’t-Turâs