Kutadgu Bilig’de Alıntı Sözcükler ve Bu Sözcüklerin Türkçeleştirilme Yolları

Yıl 2023, Sayı: Özel Sayı 1 (Cumhuriyetin 100. Yılına), 125 - 144, 27.10.2023

Aybüke Betül Doğan

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1359408

Cited By: 1

Öz

Diller, canlı bir varlık olarak doğar, büyür ve bazen çeşitli sebeplerle büyüme yavaşlar, yayılım azalır ve ölme sürecine girerek yok olur. Bazı diller ise doğar, gelişir, zenginleşir, farklı diller ve kültürlerle etkileşimi artarak zenginleşir, güçlenir. En az beş bin yıllık tarihi geçmişi olan Türkçe, köklü ve zengin bir dildir. Konuşurlarının tarihteki siyasi ve askeri başarıları sayesinde, Türkçe çok geniş bir alana yayılma potansiyeli göstermiştir. Bu durum, Türklerin farklı etnik kimlik gruplarıyla komşuluk ilişkileri kurmasına sebep olmuştur. Birbirleriyle sözcük alış verişinde bulunmuşlardır.
Bu çalışma, Türklerin İslam dinine geçiş dönemini yansıtan Karahanlı Türkçesi metinlerinden Kutadgu Bilig’de tespit edilen alıntı sözcüklerin hangi yollarla Türkçeleştirildiğini göstermeyi amaçlar. İlk yazılı kaynaklarda daha arı bir Türkçe olmakla birlikte o dönemde dahi az sayıda da olsa Çince, Sanskritçe, Soğdçadan sözcük alımı gözlenir. Kutadgu Bilig’de ise alıntı sözcüklerin yönü değişerek Arapça ve Farsçaya ait sözcükler, Türkçenin söz varlığına katılmıştır. Eserde 2382 Türkçe, 374 Arapça, 92 Farsça, 14 Arapça + Türkçe, 4 Farsça + Türkçe sözcük tespit edilmiştir. Ayrıca 4 Soğdça, 2 Moğolca, 2 Sanskritçe, 1 Eski Yunanca, 1 Pehlevice, 1 Latince, 1 Çince kökenli yapılar tanıklanmıştır. Yabancı kökenli sözcüklerin Türkçeleştirilmesi sonucu ortaya çıkan sözcük yapısı, karma yapıyı verir. Bu yapılar, yapım eki türetimiyle sağlanmış ise Arapça + Türkçe, Farsça + Türkçe; birleşik isim, birleşik fiil, ek fiil yoluyla gerçekleşmiş ise A/ T, F/T olarak belirtilmiştir. Ayrıca alıntı sözcüklerin Türkçeleşme yollarından biri olarak Türkçenin ses düzenine dönüşüm de örneklendirilmiştir. Sadece bir Türkçeleştirme yolu gerçekleşmişse birinci düzey; birden fazla yolla Türkçeleşmeyle karşılaşılıyorsa katmerli Türkçeleştirme terimi kabul edilmiştir. Başlıklar arasında katmerli Türkçeleştirme en çok birleşik fiil yapılarında gözlenmiştir. Birleşik fiil ile sağlanan Türkçeleştirmenin günümüzdeki durumu TDK Güncel Türkçe Sözlük ile karşılaştırılıp tablolarla gösterilerek net bir şekilde ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, Türkçeleştirme yolları, alıntı sözcükler, karma yapı.

Quoted Words in Kutadgu Bilig and the Ways of Turning These Words into Turkic

Öz

Languages are born as living beings, grow, and sometimes for various reasons their growth slows down, their spread decreases and they disappear by entering the process of dying. Some languages are born, develop, become richer, and become richer and stronger as their interaction with different languages and cultures increases. Turkic, with a history of at least five thousand years, is a deep-rooted and rich language. Thanks to the political and military successes of its speakers throughout history, Turkic has shown the potential to spread over a very wide area. This situation caused Turks to establish neighborly relations with different ethnic identity groups. They exchanged words with each other.
This study aims to show in what ways the loan words identified in Kutadgu Bilig, one of the Karakhanid Turkic texts reflecting the period of Turks' transition to Islam, were translated into Turkic. Although it is a purer Turkic in the first written sources, even in that period, a small number of words from Chinese, Sanskrit and Sogdian are observed. In Kutadgu Bilig, the direction of the loan words changed and words from Arabic and Persian were added to the vocabulary of Turkic. 2382 Turkic, 374 Arabic, 92 Persian, 14 Arabic + Turkc,, 4 Persian + Turkic words were identified in the work. Additionally, 4 Sogdian, 2 Mongolian, 2 Sanskrit, 1 Ancient Greek, 1 Pahlavi, 1 Latin and 1 Chinese structures have been witnessed. The word structure resulting from the translation of words of foreign origin into Turkic gives the mixed structure. If these structures are provided by derivation of derivational suffixes, Arabic + Turkic, Persian + Turkic; If it is realized through a compound noun, compound verb, or suffix verb, it is indicated as A/T, F/T. In addition, transformation into Turkic sound system is exemplified as one of the ways of loanwords becoming Turkic. If only one Turkishization process has been realized, the first level; If Turkishization is encountered in more than one way, the term multiple Turkishization is accepted. Among the titles, multiple Turkishization was mostly observed in compound verb structures. The current situation of Turkishization, with compound verbs, has been clearly presented by comparing it with the TDK Current Turkic Dictionary and showing it in tables.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, Turkishization way, borrowed words, mixed structure.

Kaynakça

• Aksan, D. (1997). Köktürkçeden Bugüne, Türkçede Ödünçlemeler Üzerine Bir Sözcük İstatistiği Araştırması. Türk Dili, 313, 344-347.
• Alibekiroğlu, S. (2017). Türkçede Sözcük Yapım Yolları. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 16(1), 35-46.
• Arat, R. R. (1979a). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: TDK Yayınları
• Arat, R. R. (1979b). Kutadgu Bilig III İndeks (Haz. Kemal Eraslan - Osman F. Sertkaya - Nuri Yüce). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Arat, R. R. (2003). Kutadgu Bilig II Çeviri. Ankara: TDK Yayınları.
• Argunşah, M. ve Sağol Yüksekkaya, G. (2014). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arslan, H. Ç. (2018). Eski Uygur Türkçesi Budist metinlerdeki Sanskritçe kökenli bazı özel adlar üzerine. II. Uluslararası Multidisipliner Çalışmaları Kongresi. 4-5 Mayıs 2018 (s. 98-115), Bildiri Tam Metin Kitabı (ed. Prof. Dr. Deniz Abik). Adana: Akademisyen.
• Atalay, B. (1998). Divanü Lügati’t Türk Tercümesi I. Ankara: TDK Yayınları.
• Ata, A. (2004). Türkçe İlk Kuran Tercümesi (Rylands Nüshası) Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: TDK Yayınları.
• Barutcu Özönder, F. S. (2002). Eski Türklerde Dil ve Edebiyat. Türkler Ansiklopedisi 3. Cilt, s. 485-501.
• Brockelmann, C. (1928). Mitteltürkischer Wortschatz nach Mahmūd al-Kāšgaris Divān Lugāt at-Turk. Korosi Csoma-Gesellschaft.
• Caferoğlu, A. (1954). Türk Dili Tarihi. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Çetin, E. (2004). Eski Türkçedeki İnsan Yapımı Nesne Adlarında Ödünçlemeler Üzerine. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,13, 193-210.
• Eker, S. (2009). Divanü Lugâti’t-Türk ve İran Dillerinden Kopyalar Üzerine. I. International Journal of Central Asian Studies, 13, 233-284.
• Eker, S. (2013). Çağdaş Türk Dili. İstanbul: Grafiker Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammer of Old Turkic. Leiden Brill.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation, I-II. Wiesbaden.
• Erdem, M. (2014). Soğdca, Türkçedeki Soğdca Kelimeler ve Bunların Türkçeye Uyumları. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 21 (1), 65-90.
• Gabain, A. v. (1988). Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Grønbech, K. (1936). Der türkische Sprachbau. Danmark: Levin & Munksgaard.
• Grønbech, K. (2000). Türkçenin Yapısı (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yayınları.
• Gülensoy, T. (1974). Eski ve Orta Türkçede Moğolca Kelimeler ve Moğolca-Türkçe Müşterek Kelimeler Üzerine Notlar. Türkoloji Dergisi, VI(1), 235-259.
• İnayet, A. (1999). Türkçede Çince Kaynaklı Gösterilen Bazı Kelimeler Üzerine. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 7, 193-204.
• İnayet A. (2016). Uygur Tarihi Koşaklarındaki Çince Unsurlar Üzerine. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 8, 68-79.
• İşihara, A. (2005). Yazı Dilindeki Alıntı Kelimelerin Türkçeleşme Süreçleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Johanson, L. (1998). History of Turkic. Turkic Languages, s. 81-125, Routledge.
• Johanson, L. (2014). Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler (çev. Nurettin Demir). Ankara: TDK Yayınları.
• Karaağaç, G. (2009). Türkçe ve Komşu Diller. Dil, Tarih ve İnsan (s. 153-234). İstanbul: Kesit.
• Korkmaz, F. (2007). Alıntı kelimelerin Türkçeleşme Sürecinde Bazı Arapça Kelimelerin Görev Değişikliğine Uğraması Üzerine. İlmî Araştırmalar, 23, 103-112.
• Ligeti, L (1951). Çin Yazısıyle Yazılmış Barbar Glossaları Meselesi (çev. Hasan Eren). Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, IX/3 Eylül Ankara 1951, 301-327.
• Ölmez, M. (1995a). Uygurca Xuanzang-Biyografisindeki Çince Alıntılar. Türk Dilleri Araştırmaları, 4, 109-143.
• Ölmez, M. (1995b). Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler (1). Türk Dilleri Araştırmaları, 5, 227-229.
• Ölmez, M. (1997). Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler (2). Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 175-186.
• Ölmez, M. (1999). Eski Türk Yazıtlarında yabancı öğeler (3). Türk Dilleri Araştırmaları, 9, 59-65.
• Ölmez, M. (2012). Eski Uygurca Xuanzang biyografisinin II. bölümündeki Çince alıntılar. Türk Dilleri Araştırmaları, 22(1), 99-108.
• Ölmez, Z. ve Kaçalin, M. (2011). XI.-XIII yy. Türkçesi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Seçkin, P. ve Coşar, A. M. (2017). Türkçede Alıntılardan Kelime Türetmede Kullanılan Ekler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(3), 1398-1442.
• Sertkaya, O. F. (2004). Göktürk Yazıtlarında Hintçe Unsurlar. Zeynep Korkmaz Armağanı (s. 366-380). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Sertkaya, O. F. (2009). Dîvânü Lügati’t-Türk’te Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli Midir? Veya Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lügati’t-Türk’ünde Yabancı Dillerden Kelimeler. Dil Araştırmaları, 5, 9-38.
• Taś, A. R. (1991). An Introduction to Turkology. Szeged.
• Tekin, Ş. (2001). Eski Türkçede Toharca Unsurlar. İştikakçının Köşesi, Simurg Yayınları, İstanbul, s. 247-261.
• Tekin, T. (1983). Türkçede En Eski Ödünç Sözler. Türk Dili, 384, 526-529.
• Türk, V. (2018). İlk Kur’an Tercümesinde Alıntı Sözlerin İşletime Sokulması. Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu, Bildiriler Kitabı 2 Cilt (ed. Ş. Doğan-M. S. Güneş) (s. 1379-1385). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Yavuz Öz, D. (2020). Eski Türk Manzum Metinlerinde İşletime Sokulan Alıntı Sözcükler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 69, 35-100