Türkçede Sözcük Demetleri: Kuram ve Uygulama

Yıl 2023, Sayı: 13, 919 - 956, 31.12.2023

Nuh Doğan , Ahmet Dağlı , Betül Güvendi

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1317017

Öz

Bir dilin söz varlığında ayrık ve tek tek sözcüklerden ziyade birden fazla sözcükten oluşmuş dilde sıklıkla tekrarlanan, birbirine nispeten az ya da çok donuk çeşitli kalıp dil birimleri vardır. Kalıp dil birimleri dillerde yapı, anlam, işlev ve diğer dil bilimsel farklılıklarıyla çeşitlilik gösterir. Sözcük demetleri de kalıp dil birimlerinin bir türüdür. Sözcük demetlerinin belirli dil türüne, metin türüne ve uzmanlık alanına özgü metin oluşturmada etkili söylemsel işlevleri vardır. Türkçede sözcük demetlerinin çoğunlukla 3 sözcüklü olduğu ileri sürülmüş ve daha çok 3 sözcüklü sözcük demetleri belirlenmiştir. Bu çalışmada Türkçe sözcük demetlerinin 3 ve daha fazla sözcüklü oluşabileceği gibi 2 sözcüklü de olabileceği, özellikle 2 ve 3 sözcüklü sözcük demetlerinin önemli bir kısmının sıklığa ve donukluğa bağlı olarak belirli söylem işlevleriyle sözlükselleştiği ve deyimselleştiği ileri sürülmüştür. Sözcük demetlerinin bir kısmı dil bilgisel tamamlanmamış metin işlevi olan çok-sözcüklü birimleri teşkil ederken bir kısmı sözlükselleşmiş ve deyimselleşmiş kalıp dil birimlerinden oluşabilmektedir. Bu çalışmada 2 birimli sözcük demetlerinin belirlenmesinde Türkçe Ulusal Derlemi’nden (TUD) hareket edilmiş, derlem-tabanlı hibrit bir yaklaşım benimsenmiştir. Dil türü, metin türü ve uzmanlık alanından bağımsız olarak Türkçenin genel konuşma ve yazı dilinde pedagojik, leksikolojik ve psiko-dilbilimsel açıdan önemli iki-birimli sözcük demetleri belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sözcük demetleri, eşdizimlilik, kalıpsallık, sözlükselleşme, derlem.

Lexical Bundles in Turkish: Theory and Practice

Öz

In the vocabulary of a language, there are various formulaic sequences that are more or less fixed compared to each other, and are composed of more than one word, rather than isolated and individual words. Formulaic sequences vary across languages with their structure, meaning, function and other linguistic features. Lexical bundles are also a type of formulaic sequences. Lexical bundles have discursive functions that are effective in creating texts specific to a language or register, text type and domain. It has been suggested that lexical bundles in Turkish are mostly 3-words, and mostly 3-word lexical bundles have been identified. In this study, it has been suggested that Turkish lexicak bundles can also be 2-word, contrary to what is believed, and that a significant part of 2- and 3-word lexical bundles in particular are lexicalized and idiomatic with certain discourse functions depending on frequency and opacity. Some of the word bundles may consist of incomplete multi-word units which are textual functions, and some may consist of lexicalized and idiomatic formulaic sequences. In this study, Turkish National Corpus (TUD) was used to determine 2-unit lexical bundles and a corpus-based hybrid approach was adopted. Regardless of a language or register, text type and specific domain, pedagogically, lexically and psycholinguistically important 2-unit lexical bundles have been identified in the general spoken and written language of Turkish.

Anahtar Kelimeler

lexical bundles, collocation, formulaicity, lexicalization, corpus.

Kaynakça

• Aksan, M. & Aksan, Y. (2013). Multi-word Units and Pragmatic Functions in Genre Specification. Paper presented at 13th IPrA Conference 08-13 September 2013. New Delhi, India.
• Aksan, M. & Aksan, Y. (2015a). Multi-word Expressions in Genre Specification. Mersin University Journal of Linguistics and Literature, 12.
• Aksan, M. & Aksan, Y. (2015b). Multi-word in Imaginative and Informative Domains. Ankara papers in Turkish and Turkic Linguistics. Zeyrek, Ç. Sağın-Şimşek, U. Ataş & J. Rehbein (Eds.). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Aksan, Y., Mersinli, Ü. & Altunay, S. (2015). Colligational analysis of Turkish multi-word units. Paper presented at CCS-2015, Corpus-Based Word Frequency: Methods and Applications. 19-20 February 2015. Mersin University. Turkiye.
• Aksan, Y. vd. (2016). Colligational Patterns of Turkish Multi-Word Units. Mersin Üniversitesi Dil ve Edebiyat Dergisi, 13(2).
• Aksan, Y., Mersinli, Ü. ve Altunay, S. (2017). Türkçe Çok Kelimeli Birimlerin İlişkisel Kalıpları. Mersin Üniversitesi Dil ve Edebiyat Dergisi, 13(2), 71-108.
• Aksan, Y., Özel, S.A., Yılmazer, H., & Demirhan, U. (2016). The Turkish National Corpus (TNC): Comparing the Architectures of v1 and v2. TurCling 2016, 32-37.
• Aksan, Y. S. (2016). Türkçe’de Çok Sözcüklü Birimler: Derlem-Temelli Yöntem ile Çıkarılmaları, Sayısal Dağılımlarının Hesaplanması, Yapı ve İşlev Özelliklerinin Saptanması, Sözlüğünün Oluşturulması. 115K135 Numaralı Tübitak Projesi.
• Çevrimiçi: https://search.trdizin.gov.tr/tr/yayin/detay/615654/ [Erişim tarihi: 14.07.2023].
• Altenberg, B. (1998). On the Phraseology of Spoken English: The Evidence of Recurrent Word Combinationas. Phraseology: Theory, Analysis and Applications. Oxford: OUP.
• Ayabakan, M. (2020). Türkçe Sözlükte Eş Dizimli Ögelerin Sunumu ve Görünümleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Biber, D. (1996). University Language A corpus- Based Study of Spoken and Written Registers. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
• Biber, D. (2006). University Language: A Corpus-Based Study of Spoken and Written Registers. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
• Biber, D. (2009). A Corpus-driven Approach to Formulaic Language in English. International Journal of Corpus Linguistics, 14(3), 275–311.
• Biber, D., & Barbieri, F. (2007). Lexical Bundles in University Spoken and Written Registers. English for Specific Purposes, 26, 263-286.
• Biber, D., Conrad, S., & Cortes, V. (2004). “If you look at …”: Lexical Bundles in University Teaching and Textbooks. Applied Linguistics, 25(3), 371–405.
• Biber, D., Johansson, S., Leech, G., Conrad, S. and Finegan, E. (1999). Longman Grammar of Spoken and Written English. Londra: Longman.
• Chen, Y. H., & Baker, P. (2010). Lexical bundles in L1 and L2 Academic Writing. Language Learning & Technology, 14(2), 30–49.
• Conrad, S., & Biber, D. (2005). The Frequency and Use of Lexical Bundles in Conversation and Academic Prose. Lexicographica, 20, 56-71.
• Cortes, V. (2004). Lexical Bundles in Published and Student Disciplinary Writing: Examples from History and Biology. English for Specific Purposes, 23(3), 397–423.
• Cortes, V. (2008). A Comparative Analysis of Lexical Bundles in Academic History Writing in English and Spanish. Corpora, 3(1), 43–58.
• Cortes, V. (2013). The purpose of This Study is to: Connecting Lexical Bundles and Moves in Research Article İntroductions. Journal of English for Academic Purposes, 12(1), 33–43.
• Çalışkan, N. (2014a). Yüksek Sıklıktaki Adlar: Zaman Sözcükbiçimi Üzerine Derlem Temelli Bir İnceleme (Eş dizimlilikler, Biçimbirim Dizileri, Dilbilgisel Örüntüler, Semantik Prozodi). Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• Çalışkan, N. (2014b). Çok Sözcüklü Birimler: Yazılı Türkçede Sözcüksel Setler veya ‘N’ Sayıdaki Ardışık Sözcük Dizilerinin Yapı Özellikleri. Türkçe Derlem Dilbilim Uygulamaları. Adana: Karahan Kitabevi.
• Çalışkan, Nihal (2019a). Yabancı Dil Sınıflarında Tümleç Yan Cümlelerinin Öğretimi: Eş dizimlilik ve Semantik Eğilimler Temelli Bir Yaklaşım. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (Teke) Dergisi, 8(3), 1709-1741.
• Çalışkan, Nihal (2019b). Yüklem Konumundaki Sıfatlar ile Fiilimsi Tamlayıcıları Arasındaki Eş Dizimlilik İlişkileri. Dil Araştırmaları, 24, 75-88.
• Çalışkan, N. (2019c). diye Sözcüğü Üzerine Derlem Temelli Bir Betimleme. Türkbilig, 38, 163-176.
• Doğan, N. (2016). Türkiye Türkçesinde Fiillerin Eşdizimleri. Ankara: Kitapevi
• Doğan, N. (2023). Türkçede Eş Dizimlilik Türkiye Türkçesinde Fiillerin Eş Dizimleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Doğan, Nuh (2020). Türkçede Sözcük ve Dil Bilgisi İlişkisi: Dil Bilgisel Eş Dizim Kalıpları. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(6) 1945–1957.
• Durrant, P. (2016). To what extent is the Academic Vocabulary List relevant to university student writing? English for Specific Purposes, 43.
• Durrant, Philip. (2013). Formulaicity in an Agglutinating Language: The case of Turkish. Corpus Linguistics and Lingustic Theory, 9(1), 1-38.
• Ellis, N. C. (2008). Temporal Cognition and Temporal Language the First and Second Times Around. Language Learning, 58(Supplement 1), 115-121.
• Gezegin-Bal, B. (2019). Lexical Bundles in Published Research Articles: A corpus-based Study. Journal of Language and Linguistic Studies, 15(2), 520-534.
• Gökdayı, H. (2011). Türkçede Kalıp Sözler. İstanbul: Kriter Yayınları.
• Howarth, P. A. (1996). Phraseology in English Academic Writing. Tübingen: De Gruyter.
• Howarth, P. A. (1996). Phraseology in English Academic Writing. Tübingen: De Gruyter.
• Kopaczyk, J. (2013). The Legal Language of Scottish Burghs. New York: Oxford University Press.
• Kumova-Metin, S. & Karaoğlan B., (2010). Collocation Extraction in Turkish texts using Statistical Methods. Paper Presented at 7th International Conference on Natural Language Processing (LNCS-ISI) IceTAL 2010, Reykjavik, Iceland.
• Manning Cd, S. H. (1999). Foundations of Statistical Natural Language Processing, MIT Press, Cambridge, MA Mardale, A. (2012). Prepositions as a semilexical category. Bucharest Working Papers in Linguistics, University of Bucharest, 13(2), 35–50.
• Mersinli, Ü. (2015). Associative Measures and Multi-word Unit Extraction in Turkish. Dil ve Edebiyat Dergisi, 12(1), 43-61.
• Mersinli, Ü. & Demirhan, U. (2012). Çok Sözcüklü Kullanımlar ve İlköğretim Türkçe Ders Kitapları. Türkçe Öğretiminde Güncel Çalışmalar, Mersin: Mersin Üniversitesi, 113-122.
• Moon, Rosamund (1998). Fixed Expressions and Idioms in English: A Corpus-Based Approach, Oxford: Claredon Press.
• Nattinger, J. R., & DeCarrico, J. S. (1992). Lexical Phrases and Language Teaching. Oxford: Oxford University Press.
• Oflazer, K., Çetinoğlu, Ö. & Say, B. (2004). Integrating morphology with multi-word expression processing in Turkish. Proceedings of the Workshop on Multiword Expressions: Integrating Processing (MWE ‘04). Association for Computational Linguistics, (pp.64-71). Stroudsburg, PA, USA.
• Özkan, B. (2020). Türkiye Türkçesinde Ön Adlarla Adların Birliktelik Kullanımı ve Eş Dizimi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Özkan, B. (2007). Türkiye Türkçesinde Belirteçlerin Fiillerle Birliktelik Kullanımları ve Eş Dizimliliği. Doktora Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.
• Özel, S. A., Bektaş, Y., & Yılmazer, H., (2016). Formulaicity in Turkish: Evidence from the Turkish National Corpus. Mersin Üniversitesi Dil ve Edebiyat Dergisi, 13(2), 1-33.
• Pawley, A.& Syder F. H. (1983). Two Puzzles for Linguistic Theory: Nativelike Selection and Nativelike Fluency. Language and Communication, London and New York: Longman, 191-226.
• Perkins, M. R. (1999). Productivity and Formulaicity in Language Development. Issues in Normal and Disordered Child Language: From Phonology to Narrative, 51-67.
• Salazar, D. (2014). Lexical Bundles in Native and Non-native Scientific Writing. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
• Schmitt, N. and Carter, R. (2004). Formulaic Sequences in Action: An Introduction. Formulaic Sequences: Acquisition, Processing and Use. Amsterdam: John Benjamin Publishing Company.
• Simpson-Vlach, R., & Ellis, N. C. (2010). An Academic Formulas list: New Methods in Phraseology Research. Applied Linguistics, 31(4), 487-512.
• Sinclair, John (1991). Corpus, Concordance, Collocation, Oxford: Oxford University Press.
• Stubbs, M. (2001). Words and Phrases, Corpus Studies of Lexical Semantics. Oxford: Oxford University Press.
• Wood, David (2010). Perspectives on formulaic language: Acquisition and Communication. New York/London: Continuum.
• Wood, D. (2015). Fundamentals of Formulaic Language: An Introduction. London and New York, NY: Bloomsbury.
• Wray, A. (2002). Formulaic Languge and The Lexicon. Cambridge:CUP.
• Wray, A., & Perkins, R. M. (2000). The Functions of Formulaic Language: An Integrated Model. Language and Communication, 20(1).