At ve At Kültü, Çevgan Oyunu ve Mesihi Yaratıcılığında İzleri

Yıl 2023, Sayı: 13, 628 - 637, 31.12.2023

Səltənət əliyeva

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1326910

Öz

Makalede XVII. yüzyıl Azerbaycan şairi Mesihi yaratıcılığınta çevgan oyununun gelişim işlevleri ele alınmış ve bundan hareketle eski Türklerde at yetiştiriciliği ve at kültü konuları incelenmiştir. Öncelikle atın ev hayatındaki rolünden ve onu evcilleştirip binek olarak kullanan ilk kişinin bir Türk olduğundan bahsedilmiştir. Bu tür bilgiler veren kaynaklar arasında Kaşgarlı Mahmud’un “Divanü luğati’t-türk”ü, eski Türkçe yazılı abideleri, “Kitabi Dede Korkut”, “Köroğlu” destanları, masallar ve çok sayıda halk yaratıcılığı örneklerinde atın insana dost olarak yer aldığı bulunmaktadır ve özel isimlerle anılır. Eski Türklerin atlara olan sevgisi ve bağlılığı arttıkça kutsallaştırılmaları da kaçınılmaz hale geldi ve bir kült işlevi görmeye başladı. Ancak savaşlar atları idare edebilen gençlerin yetiştirilmesini, yarışma ve oyunların düzenlenmesini gerekli kılmıştır. Bu tür at oyunlarından biri ve en ünlüsü çevgan oyunudur ki, yazıda oyunun özellikleri ele alınmış, oyunun ve çevgan kelimesinin etimolojisine açıklık getirilmiştir. G. Tebrizi, N. Gencevi, İ. Nesimi, G. Burhaneddin gibi klasik şairler de bu oyuna ilgisiz kalmamışlar, fikirlerinin şiirsel anlatımında oyunun unsurlarını bir araç olarak kullanmışlardır. XVII. yüzyıl şairi Mesihi’nin eserinde de çevgan oyunu kullanılmıştır. Şair bu oyunun çevgan, meydan ve top gibi unsurlarını mecaz olarak kullanmıştır. Bazen de tasavvufi düşüncelerine sembolik bir anlam yükleyerek yansıtmıştır. Şairin eserlerinde çevgan ay, arif, top âşık ve birlik – vahdet, at ise engel, perde v b.ile sembolize edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

At, tasavvuf, at kültü, çevgan oyunu, arif, aşık.

Teşekkür

Teşekkür ederim.

A Horse and Horse Cult, CHovgan Game and its Traces on Masihi’s Creativity

Öz

In the article, the subjects of ancient Turks’ horse breeding and horse cult were involved in investigation based on the usage functions of the chovgan game in the work of the 17th century Azerbaijani poet Masihi were discussed. İnitially, it is mentioned that the role of the horse in domestic life and that the first person who domesticated it and used it as a saddle-horse was a Turk. Among the sources that give such an information are Mahmud Kashgari’s “Diwan lugat-al-turk” , monuments written in old Turkish, Kitabi-Dada Gorgud, The Epic of “Koroghlu”, fairy tales and folklore creativities, where the horse has a place as a human friend and is referred to by special names. Over the years, horses were sanctified and start to function as a cult, worship. However, wars made it necessary to raise young people who can handle horses, and to organize competitions and games. One of such horse games is “chovgan” . Absolutely, the most famous one is also the game of chovgan, the features of the game are discussed in the article, and the etymology of the expression and the game is clarified. G. Tabrizi, N. Ganjavi, İ. Nasimi ve G. Burhan ad-din have not been unconcerned to this game and used the elements of the game as a tool in the poetic expression of their ideas. The game of chovgan has been also used in the work of the 17th century poet Masihi. The poet has been used the elements of this game such as chovgan, square and ball as metaphors. Occasionally, the poet reflected his sufistic thoughts by attributing a symbolic meaning. In the poet’s works, the chovgan is associated with the moon, the wise, the ball with the ashig and unity, the horse with the obstacle, curtain, etc. symbolized by.

Anahtar Kelimeler

Horse, sufism, horse cult, chovgan games, wise man, ashig.

Kaynakça

• Aliyev, R. (1992). Azerbaycan Masallarında Mitik Karşılaşmalar. Bakı: Karaağaç.
• Asgar, A. (2012). XII.-XV. Yüzyıllarda Azerbaycan’ın Manevi Kültürü (Tarihsel Etnografik Araştırma). Bakı: “Elm” yayınevi.
• Azerbaycan masalları. (2005). C. I. (Haz. Ve top. Zeynallı, H.). Bakı: “Doğu-Batı” Basınevi. (→ AM)
• Azerbaycan masalları. (2005). C. IV. (Haz. Axundov, E.) Bakı: “Doğu-Batı” Basınevi. (→ AM)
• Babayev, T. (2007). Oyun ve Eğlenceler. Azerbaycan Etnografyası, C. III. Bakı: “Doğu-Batı” Basınevi.
• Bayramov, A. (2019). Türk Halklarında Binicilik ve At Kültü. Sumgayıt Devlet Üniversitesi, Bilimsel Haberler (Sosyal ve Beşerî Bilimler Bölümü), 15(1), 30-35.
• Belek, K. (2015). Eski Türklerde At ve At Kültürü (Dündün Bugüne Kırgız Kültürel Hayatı Örneği). Qazi Türkiyat, 16, 111-118.
• Caferoğlu, A. (1953). Türk Onomastiğinde “At” Kültü. Türkiyat Mecmuası, 10, 201-212.
• Çınar, A. A. (1995). Divanu-Lüğat-it Türk”te At Kültürü. Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık Sempozyumu, İstanbul: Resim Matbaacılık, 147-156.
• Çınar, A. A. (1998). Türkmen Halk Edebiyatında At ve Atın Türkmen Hayatındakı Rolü, Bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 7, 122-130.
• Çınar, A. A. (2014). Türk Destanlarında Alp Tipi Bir At. Milli Folklor, 56, 153-157.
• Demirbilek, S. (2005). Kutadgu Bilig”de At Kültürü. Milli Folklor, 17(68), 134-138.
• Durmuş, İ. (2021). Türk Kültür Çevresində At. Asya Araştırmaları (Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi), 5(1), 1-12.
• Eyyubov, E. Azerbaycan, Eski Çağlardan Beri At Yetiştiriciliğinin Gelişmiş Olduğu Ülkelerden Biridir. https://525.az/news/61007-covken-ve-ya-azerbaycan-polo-oyunu [Erişim tarihi: 02.07.23]
• Göyüşov, N. (2001). Tasavvuf Anlamları ve Derviş Sembolleri. (Kompakt Ansiklopedik İfadeler). Bakı: “Tural-A” Basımevi.
• Halil, A. Çovkan Oyununun Özellikleri. https://www.xalqcebhesi.az/news/culture/9685.html [Erişim tarihi: 05.07.23]
• Karçığa, S. (2016a). Dede Korkut Kitabı”nda Alplık Kavramı ve Alp Tipi İnsanların Özellikleri. Karadeniz Araştırmaları, 13(51), 259-272.
• Karçığa, S. (2016b). Orhun Abidelerinde At Kavramına Genel Bir Bakış. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(43), 378-386.
• Kaşgarlı, M. (2006). Divani Lüghat-it Türk, C. I. (Çev. Askar, R.). Bakı: Ozan Basınevi. (→ DLT).
• Kaşgarlı, M. (2006). Divani Lüghat-it Türk, C. II. (Çev. Askar, R.). Bakı: Ozan Basınevi. (→ DLT).
• Kaşgarlı, M. (2006). Divani Lüghat-it Türk, C. IV. (Çev. Askar, R.). Bakı: Ozan Basınevi. (→ DLT).
• Kaya, B. (2017). Klasik Türk Şiirinde Ata Benzetilen Dini-Tasavvufi Kavramlar. Sosyal Bilimler Dergisi, 7(14), 304-321.
• Kitabi-Dede Korkut (Orijinal ve Basitleştirilmiş Metinler). (2014). (Haz. Elizade, S.) Bakı: Önder yayınevi. (→ KDK).
• Klasik Azerbaycan Edebiyatında Kullanılan Arapça ve Farsça Kelimeler Sözlüğü. (2005). C. I. (Haz. Abdullayev, B., Asgerli M.). Bakı: “Doğu-Batı” Basınevi. (→ KAEKAFKS).
• Klasik Azerbaycan Edebiyatında Kullanılan Arapça ve Farsça Kelimeler Sözlüğü. (2005). C. II, (Haz. Abdullayev, B., Asgerli M.). Bakı: “Doğu-Batı” Basınevi. (→ KAEKAFKS).
• Köroğlu. (2005). (Haz. Abbaslı, İ., Abdulla, B.). Bakı: “Lider” yayınevi
• Mesihi. (2012). Divan. (Haz. Safarli, A.) Bakı: “Karaağaç”.
• Necefov, A. (2016). Nizami’nin Eserinde Eski Türk Yaşamının Bir Parçası Olarak Çovkan Oyunu. M. Fuzuli ANAS Elyazma Eserler Enstitüsü. Bilimsel Çalışmalar, 3(4), 39-45.
• Nevruz Bayramı Ansiklopedisi. (2008). (Haz. Abdulla, B., Babayev T.) Bakı: “Doğu-Batı” Basınevi. (→ NBE).
• Ögel, B. (2006). Türk Mitolojisi, C. I. Bakı: “MBM” Basınevi.
• Sertkaya, O. F. (1995). Eski Türk Kültüründe At. Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık Sempozyumu, İstanbul: Resim Matbaacılık, 25-30.
• Tanrıverdi, A. (2012). ”Dede-Korgut Kitabı”nda At Kültü. Bakı: Basınevi.