On the Syntactic Functions of the Participle -GAn/-KAn in Garâibü's-Sıgar

Yıl 2023, Sayı: 13, 761 - 770, 31.12.2023

Kübra Gürsoy

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1369942

Öz

Chagatai Turkish, which has an important place in the historical course of Turkish, continued its existence as the common literary language of Central Asia from the 15th century until the early 20th century. Although this literary language has trained many artists, the only name identified with Chagatai Turkish is undoubtedly Ali Shir Nevai. Many studies have been conducted on the works of Ali Shir Nevai, who is so important for Chagatai Turkish. With the desire to contribute to these studies, this article will discuss the functions of the participle -GAn/-KAn in sentences through Ali Shir Nevai's divan Garâibü's-sıgar. The participle -GAn/-KAn has been analyzed by many researchers in various forms in both historical written languages and contemporary dialects; however, this study will make a general evaluation about the duties of the related suffix in Chagatai Turkish syntax based on Alî Şîr Nevâî's Garâibü's-sıgar for the first time. In the introduction, general information about participle and Garâibü's-sıgar will be given. Then, the historical development of the suffix -GAn/-KAn and its status in contemporary dialects will be mentioned, and it will be shown in which elements of the sentence, such as subject, object, adverb, place complement and predicate in sentences and word groups, in which structures and how often it is used in Garâibü's-sıgar will be shown through selected sample couplets. In this section, the couplets will also be translated into modern Turkish for the convenience of researchers.

Anahtar Kelimeler

Chagatay Turkish, Ali Shir Nevai, Garaibus-sigar, participle.

Garâibü’s-Sıgar’da Yer Alan -GAn/-KAn Sıfat Fiilinin Söz Dizimindeki Görevleri Üzerine

Öz

Türkçenin Tarihî seyri içinde önemli bir yere sahip olan Çağatay Türkçesi, 15. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına kadar Orta Asya’nın ortak edebî dili olarak varlığını devam ettirmiştir. Bu edebî dil pek çok sanatkâr yetiştirmiş olmakla birlikte Çağatay Türkçesi ile özdeşleşen tek isim şüphesiz ki Alî Şîr Nevâî olmuştur. Çağatay Türkçesi için bu denli önemli olan Alî Şîr Nevâî’nin eserleri üzerinde pek çok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalara katkı sunmak arzusuyla bu makalede Alî Şîr Nevâî’nin Garâibü’s-sıgar adlı divanı üzerinden -GAn/-KAn sıfat fiilinin cümledeki görevlerinin neler olduğu konusu ele alınacaktır. -GAn/-KAn sıfat fiili birçok araştırmacı tarafından gerek tarihî yazı dillerinde gerekse çağdaş lehçelerde çeşitli şekillerde incelenmiştir; fakat bu çalışma ile ilk defa Alî Şîr Nevâî’nin Garâibü’s-sıgar adlı eserinden yola çıkılarak ilgili ekin Çağatay Türkçesi söz diziminde hangi görevleri üstlendiği konusunda genel bir değerlendirmede bulunulacaktır. Giriş bölümünde sıfat fiiller ve Garâibü’s-sıgar hakkında genel mahiyette bilgi verilecektir. Ardından -GAn/-KAn ekinin tarihî gelişimi ve çağdaş lehçelerdeki durumundan bahsedilerek Garâibü’s-sıgar’da yer alan -GAn/-KAn sıfat fiilinin cümle içinde ve kelime gruplarında özne, nesne, zarf, yer tamlayıcısı ve yüklem gibi cümlenin hangi unsurunda görev aldığı, hangi yapılarda, ne sıklıkla kullanıldığı seçilen örnek beyitler üzerinden gösterilecektir. Bu kısımda araştırmacılara kolaylık sağlamak amacıyla beyitlerin günümüz Türkiye Türkçesine aktarımı da yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Ali Şir Nevai, Garâibü’s-sıgar, sıfat fiil.

Kaynakça

• Akar, A. (2003. -GAn Sıfat-Fiil Eki. Türklük Bilimi Araştırmaları, (14), 103-115.
• Alî Şîr Nevâyî (2003). Garâibü’s-sıgar. (haz. Günay Kut). Ankara: TDK Yayınları.
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Eckmann, J. (2013). Çağatayca El Kitabı. (çev. Günay Karaağaç). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Eraslan, K. (1980) Eski Türkçede İsim-Fiiller. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
• Ergin, M. (2013). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
• Ergönenç, D. (2019). Nogay Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Erkan, M. (2015). Kırım Tatar Türkçesi Grameri ve Türkiye Türkçesi Grameri Arasında Bir Karşılaştırma Denemesi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(37), 112-129.
• Ersoy, H. (2022). Başkurt Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kaşgarlı Mahmud (1985). Divanu Lügati’t-Türk (çev. Besim Atalay). Ankara: TDK Yay.
• Kocaoğlu, T. (2006). Karay: The Trakai Dialect. München: Lincom Gmbh.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Şahin, H. (2013). Kâşgarlı’dan Günümüze -GAn Eki. VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, 2013, Ankara: Türk Dili Kurumu, 3963-3970.
• Mahmud Bin Ali (2004). Nehcü’l Ferâdis: Cennetlerin Açık Yolu. (haz. Semih Tezcan ve Hamza Zülfikâr). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özdemir, S. (2023). Kazak Türkçesinde “-Ğan” Eki İle Yapılan Sıfat-Fiillerin Kullanım Alanları ve Bu Yapıların Türkiye Türkçesine Aktarım. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 7 (2), 1539-1552.
• Öztürk, R. (1997). Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil. Ankara: TDK Yayınları.
• Pekacar, Ç. (2007). Kumuk Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri, İstanbul: Akçağ Yayınları.
• Tavkul, U. (2007). Karaçay- Malkar Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri, İstanbul: Akçağ Yayınları.
• Toprak, F. (2005). Harezm Türkçesinde Fiil. Ankara.
• Turgunbayev, C. (2000). Kırgız Türkçesindeki “-GAn/-GOn” Sıfat-Fiil Ekinin İşlevleri ve Türkiye Türkçesindeki Karşılıkları. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (9), 271.
• Uygur, C. V. (2007). Karakalpak Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri, İstanbul: Akçağ Yayınları