Ersarı Ağzında Gramerleşmiş Bir Kelime: Pille

Yıl 2023, Sayı: 13, 978 - 988, 31.12.2023

Savaş Şahin

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1384587

Öz

Bir diyalektin ses ve şekil özellikleri ile kelime kadrosu kullanıldığı zamana, konuşulduğu coğrafyaya, o coğrafyanın kültürüne, yaşam şekline göre zamanla değişim gösterebilmektedir. Dillerdeki bazı birimler zamanla fonolojik, morfolojik, semantik değişime uğrayabilirler. Değişime uğrayan bu dilsel birimler dilin ifade gücünü artırır. Dil biliminde gramerleşme veya dilbilgiselleşme (grammaticalization, grammaticization) olarak adlandırılan süreçler artzamanlı ve eşzamanlı çalışmalar çerçevesinde sözlük birimlerin farklı dilsel yapılara veya bazı dilsel birimlerin farklı işlevdeki dilsel birimlere dönüşmesi şeklinde açıklanmaya çalışılmıştır. Dillerdeki bazı kelimelerin büyük ölçüde gerçek anlamlarını kaybederek dilde dilbilgisel işlev kazanmaları olarak açıklanan dilbigiselleşme konusu, Türkiye'de “dilbilgiselleşme, gramerleşme, gramatikalleşme” olarak adlandırılmış, Türkmen Türkçesinde ise bu konuyla ilgili yeterince çalışma yapılmamıştır. Dillerin basit bir seviyeden başlayarak günümüze kadar evrimleşmesi dil bilimciler tarafından genel kabul görmüştür. Gramerleşmeyi aydınlatabilmek için hem eşzamanlı hem artzamanlı olarak çalışılmalı ve dilsel birimlerin gramerleşme sırasında geçirdiği fonolojik, morfolojik, semantik ve söz dizimsel süreçler incelenmelidir. Gramerleşme çalışmalarının amaçlarından birisi de gramerleşen yapının hangi süreçlerden geçtiğini tespit edebilmektir. Pille kelimesi de çeşitli anlam değişmeleri ve donuklaşma yoluyla gramerleşerek Ersarı ağzında çok sık kullanılan bir yapıya dönüşmüştür. Çalışmamızdaki sözlü kaynaklar, hâlen Afganistan’ın kuzeyinde yaşayan Ersarı Türkmenleridir. İncelemede elde edilen veriler Afganistan’da gerçekleştirdiğimiz saha çalışmasında; görüşme ve gözlem tekniğiyle derlenmiştir. Derlenen sözlü metinlerden elde edilen verilerden faydalanılarak pille kelimesinin gramerleşmeye uğramış örnekleri tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gramerleşme, gramerleşme süreçleri, Türkmen diyalektleri, Ersarı ağzı.

A Grammaticalized Word in Ersarı's Dialect: Pille

Öz

The phonetic and morphological features of a dialect, the word unit activity period, can vary according to the geography where it is spoken, the change of geography, and the way of life. Languages have a variable structure and some units change phonologically, semantically and morphologically in line with their needs. Linguistic units undergoing this change increase the expressive power of the language. In linguistics, the processes called grammaticalization (grammaticalization, grammaticization) have been tried to be explained as the transformation of lexical units into different linguistic structures or some linguistic units into linguistic units with different functions within the framework of diachronic and simultaneous studies. The subject of grammaticalization, which is explained as the fact that some words in languages lose their real meanings and gain a grammatical function in the language, is called " grammaticalization grammaticalization, grammaticalization" in Turkey, and there has not been enough work on this subject in Turkmen Turkish. It is generally accepted by linguists that languages evolve from a simple level to the present day. In order to illuminate grammar, it should be studied both simultaneously and diachronically, and the phonological, semantic, morphological and syntactic processes that linguistic units undergo during grammaticalization should be examined. One of the aims of grammar studies is to determine which processes the grammatical structure goes through. The word pille has also become a grammatical form that is frequently used in Ersarı dialect by being grammatical through various meanings. The oral sources in our study are the Ersarı Turkmen who still live in the north of Afghanistan. The data obtained in the study are in the field study we carried out in Afghanistan; compiled by interview and observation technique. Grammaticalization examples of the word pille were determined by using the data obtained from the compiled oral texts.

Anahtar Kelimeler

Grammaticalization, processes of grammaticalization, Turkmen dialects, Ersarı dialect.

Kaynakça

• Ağca, F. (2015). Eski Türkçede Varlık ve Yokluk İşaretleyicilerinin (ba: r, yo: k) Gramerleşme Süreçleri. Dil Araştırmaları, 16 (16), 83-101.
• Anvari, H. (1389). Günlük Konuşma Sözlüğü. Tahran: Mahâret Basım Evi.
• Aydemir, İ. A. (2015). Güney Sibirya Türkçesinde Zarf-Fiilli Yapıların Gramerleşmesi Hakkında. Türkbilig, 29, 89-100.
• Borcakow, A., Sarıhanov, M., Söyegov, M., Hocayev, B., Ernazarov, S. (2000). Türkmen Diliniñ Grammatikası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clark, L. (1998). Turkmen Reference Grammer (L. Johanson, Yay.). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Çokol, E. (2019). Farsçaya Kopyalanmış Türkçe Kelimeler Üzerine Anlambilimsel Bir İnceleme. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 23(2), 288-311.
• Delice, T. B. (2010). Türkmen Türkçesinde Fiil. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Demirci, K. (2008). Dilbilgiselleşme Üzerine Bir İnceleme. Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 45, 131-146. Ergin, M. (2012). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Gökçe, F. (2013). Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Gökçe, F. (2015). Kutadgu Bilig’de kör- “görmek”: Çok Anlamlılık, Metafor ve Gramerleşme. Türkbilig, (29), 59-76.
• Göktürk, N. (2022). Türkçede gramerleşme: Gramerleşmiş zarf-fiiller. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Heine, B. ve Reh, M. (1984). Grammaticalization and Reanalysis in African Languages. Hamburg: H. Buske.
• Heine, B. ve Kuteva, T. (2004). World Lexicon of Grammaticalization. Cambridge: Cambridge University Press. Heine, B. ve Narrog, H. (2010). Handbook of Linguistic Analysis. Oxford: Oxford University Press.
• Hopper, P. J. ve Closs Traugott, E. (2003). Grammaticalization. Cambridge: Cambridge University Press. Kanar, M. (2016). Büyük Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
• Kara, M. (2007). Türkmen Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri (Ahmet B. Ercilasun, Ed.). Ankara: Akçağ Yayınları, 231-290.
• Kara, M. (2012). Türkmen Türkçesi Grameri. İstanbul: Etkileşim Yayınları.
• Karaağaç, G. (2013). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karpuz, H. Ö. (2013). Türkçede Zarflar, Türkiye Türkçesi Edebi Dilindeki Zarfların Yapısal ve İşlevsel İncelemesi. Denizli: Ege-Doğuş Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Kȃşȃnȋ, A. A., Kȃşȃnȋ, M. (2015). The Concise Persian-English. Tahran: Kebȋr Yayınevi.
• Kıyasowa, G., Geldimıradow, A., Durdıyew, H. (2016). Türkmen Diliniŋ Düşündirişli Sözlügi (Cilt I-II), Aşgabat: Türkmen Döwlet Neşiryat Gullugı.
• Norde, M. (2009). Degrammaticalization. Oxford: Oxford University Press.
• Salan, E. (2014). Türkçede Bir Gramerleşme Örneği: -soñ < soñ. Dil Araştırmaları, 14 (14), 97-117.
• Sarıkaya, Y. (2020). Türkmen Türkçesinde Ek-Fiil ve Türkiye Türkçesinden Farklı İşlevlerde Kullanımı. ÇÜTAD Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 5(1), 173-193.
• Tekin, F. (2013). -İken / -Ken ekinin Türkçe’de Görünümü. 8. Milletlerarası Türkoloji Kongresi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 511-518.
• Türkmen, E. (2015). Türkmen Türkçesinde Zarf-Fiiller. Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.