Sûfî Bir Şairde Ölüm Telakkisi: Hanyalı Nûrî Osmân Dîvânı’ndaki Tarih Manzumelerinde “Ölüm”

Yıl 2023, Sayı: 13, 174 - 211, 31.12.2023

Dilek Yalçın

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1387117

Öz

Osmanlı Şiiri içtimaî hayatın genelini ihtiva eder. Doğumdan ölüme, düğünden bayrama, sünnetten fetihlere kadar içtimaî hayatın bütün mevzuları Osmanlı şirinde ele alınmış; estetik bir üslupla ifade edilmiştir. Osmanlı şirinde gündelik yaşamla ilgili bazı hadiseleri ele almak gelenek hâline gelmiş hatta bu hadiseler etrafında müstakil edebî türler teşekkül etmiştir. Bunlardan birisi de yaratılış felsefesini, özlemi, yası, dünya ve ahiret telakkilerini, korkuları ya da övgüleri ihata eden ölümdür. Hayatın kaçınılmaz sonu olarak ölüm; Osmanlı şiirinde gerek müstakil gerekse diğer edebî türler içinde defalarca ele alınmıştır.
Ölüm konusunu ele alan en yaygın türler; tarih manzumeleri ve mersiyelerdir. Divanındaki tarih manzumelerinde ölüm hadisesine geniş ölçüde yer veren şairlerden birisi de Hanyalı Nûrî Osmân’dır. Şairin tarih manzumelerindeki en önemli hususiyetler; ölümle ilgili zengin bir söz varlığını ihtiva etmesi, sayısının fazla olması, biyografik bilgileri içermesi, mersiye ve tezkirelerin muhteva özelliklerini yansıtması aynı zamanda yaratılış ile ilgili telakkileri beyan etmesidir. Ölüme düşürülen bu tarihlerdeki zengin kültürel doku ve söz varlığı, şairin sûfî ve tezkireci olmasından kaynaklanmaktadır.
Çalışmamızda öncelikle Hanyalı Nûrî Osmân Dîvânı’ndaki ölüm hadisesine düşürülen tarihlerde ölüm söz varlığı tespit edilmiştir. Daha sonra ölüm söz varlığı ışığında muhteva; ölüm telakkisi, dünya ve ahirete bakış, sûfînin yası, övgü, dua ve temenniler başlıkları altında incelenmiştir. Bu başlıklar vasıtasıyla Hanyalı Nûrî Osmân Dîvânı’ndaki ölüm hadisesine düşürülen tarihlerde ortaya konulan ölüm algısı; ölüm bağlamında ele alınan dünya, ahiret, cennet, rahmet, şefaat mevzuları ve yaratılış felsefesi tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hanyalı Nûrî Osmân, tarih manzumeleri, tezkire, mersiye, ölüm.

Sufi Poet’s Death Concept: “Death” in the History Verses of the Divan of Nurî Osman from Chania

Öz

Ottoman Poetry has a content that includes all stages of life. All issues of social life from birth to death, from wedding to feast, from circumcision to conquests were discussed in Ottoman Poetry and expressed in an aesthetic style. In Ottoman Poetry, it has become a tradition to deal with some events related to daily life and even independent literary genres have been formed around these events. One of them is death, which reflects the philosophy of creation, longing, mourning, world and afterlife concepts, fears, or praises. Death as an inevitable result of life has been discussed many times in both independent and other literary genres in Ottoman Poetry.
The most common genres that deal with the subject of death are history poems and elegy. One of the poets who included the event of death extensively in the historical poems of his divan is Nûrî Osmân from Chania. The most important features of the poet’s historical poems are that they contain a rich vocabulary about death, are large in number, contain biographical information, reflect the content characteristics of elegies and biographies, and express thoughts about creation. The rich cultural texture and vocabulary in these death chronograms stem from the fact that the poet was a Sufi and a biographer.
In our study, first of all, the vocabulary of death was determined in the death chronograms in the Divan of Nûrî Osman from Chania. Then, in the light of the vocabulary of death, the content was examined under the headings of death concept, view of the world and the afterlife, mourning, praise, prayer and wishes in the Sufi language. Through these headings, the perception of death revealed in the death chronograms in the Divan of Nurî Osman from Chania, the issues of world, afterlife, heaven, mercy and intercession discussed in the context of death and the philosophy of creation were determined.

Anahtar Kelimeler

Nûrî Osman from Chania, historical poems, biography, elegy, death.

Kaynakça

• Abalı, İ. (2020). Ölümü Evcilleştirmek: Türk Halk Kültüründe Ölüm Temelli Mizah. İstanbul: Hiperyayın.
• Açar, Z. (2021). Klasik Türk Şiirinde Zahiri ve Batini Mitoslar. Çorum: Kut Yayınları.
• Arslan. A. (2018). Genç Ölümü Üzerine Yakılmış Ağıtlar. Uçmağa Varmak Kitabı (Ed. Emine Gürsoy Naskali, Gülden Sağol Yüksekkaya). İstanbul: Kitabevi.
• Aydın, A. (2009). “Hanyalı Nûrî Osmân ve Divânı. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Aydın, A. (2013). Asude Bahar Ülkesine Yolculuk Olan Ölümün Şair Biyografilerinde İfade Edilmesi, Turkısh Studies, (8), 161-188.
• Ayvazoğlu, B. (2020). Güller Kitabı. İstanbul: Kapı Yayınları (16. Basım).
• Boratav, P. N. (2015). 100 Soruda Türk Folkloru. Ankara: BilgeSu.
• Canım, R. (2009). Klasik Türk Edebiyatında Tarih Düşürme Sanatı ve Bir Ebced Ustası: Adanalı Sürûrî. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(2), 105-120.
• Cebeci, L. (2009). Selsebîl. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 36, s. 447-448). İstanbul: TDV. Yayınları.
• Ceylan, Ö. (2015). Kuşlar Dîvânı Osmanlı Şiir Kuşları. İstanbul: Kapı Yayınları (4. Basım).
• Çağbayır, Y. (2017). Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Çelik, İ. (2009). Türk Tasavvuf Düşüncesinde “Ölüm”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 40, 161-188.
• Demirel, Ş. (2008). Antepli Aynî Divanı’ndaki Tarih Manzumeleri Üzerine Bir İnceleme. Turkish Studies, 3(4), 372-398.
• Dilçin, C. (2004). Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları (7. Baskı).
• Ertürk, M. (1997). Havz-ı Kevser. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 16, s. 546- 549). İstanbul: TDV. Yayınları.
• Genç, İ. (2018). Ölüme Karşı Tavır Almanın Estetiği. Uçmağa Varmak Kitabı (Ed. Emine Gürsoy Naskali, Gülden Sağol Yüksekkaya). İstanbul: Kitabevi (2. Baskı).
• İsen, M. (1994). Acıyı Bal Eylemek Türk Edebiyatında Mersiye, Ankara: Akçağ Yayınları.
• İsen, M. (2010). Tezkireden Biyografiye. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Kandemir, M. Y. (1989). Ahmed b. Hanbel. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 2, s. 75-80). İstanbul: TDV. Yayınları
• Kandemir, M. Y. (1995). Fâtıma. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 12, s. 219-223). İstanbul: TDV. Yayınları
• Karabey, T. (2011). Tarih Düşürme. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 40, s. 80-82). İstanbul: TDV. Yayınları.
• Kaya, A.B. – vd. (2019). Klasik Türk Edebiyatı Temel Bilgiler. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kemikli, B. (2021). Sufi, Aşk ve Ölüm. İstanbul: Kitabevi.
• Kılıç, F. (1998). XVII. Yüzyıl Tezkirelerinde Şair ve Eser Üzerine Değerlendirmeler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kur’an-ı Kerim Meâli. (2004). (haz. Halil Altuntaş, Muzaffer Şahin). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı (6. Baskı).
• Kurtoğlu, Orhan. (2019). Nuri Osman Hanyavi Tezkire-i Şu’arâ-yı Cezîre-yi Girid, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Onay, A. T. (2023). Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı (haz. Cemal Kurnaz). İstanbul: Bilge Kültür-Sanat.
• Ögel, B. (2001). Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Sayar, K. (2022). Ruhun Bilgeliği, Bilgeliğin Ruhu; Sufi Psikolojisi. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Şimşek, S. (2014). Dünden Bugüne Girit’te Türk Tasavvuf Kültürü. İstanbul: Doğu Kitabevi Yayınları.
• Tavukçu, O. K. (2018). Türk Edebiyatında Ölüm Şiirlerinin Üslup Özellikleri. Uçmağa Varmak Kitabı (Ed. Emine Gürsoy Naskali, Gülden Sağol Yüksekkaya). İstanbul: Kitabevi (2. Baskı).
• TDK Türkçe Sözlük. (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tokyürek, H. (2009). Eski Uygur Türkçesinde “Ölüm” Kavramı ile İlgili İfadeler, Bilig, Yaz (50), 169- 198.
• Tulum, M. (2023). Arapça ve Farsçadan Osmanlı Türkçesine Alıntılar Sözlüğü. İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Tuna, O.N. (1957). Kök Türk Yazıtlarında ‘Ölüm’ Kavramı ile İlgili Kelimeler ve ‘kergek bol-” Deyimi İzahı. VIII. Türk Dil Kurultayının Okunan Bilimsel Bildiriler. 131-148.
• Uludağ, S. (1994). Devir. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 9, s. 231-232). İstanbul: TDV. Yayınları.
• Uludağ, S. (2012). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Uzun, M. İ. (1995). Fâtıma. TDV İslâm Ansiklopedisi, (C. 12, s. 223-224). İstanbul: TDV. Yayınları.