İsmail Gaspıralı’da Alafrangalık Algısı ve Hikâyelerindeki Alafranga Tip Örneği: Cevat Bey

Yıl 2023, Sayı: 13, 538 - 549, 31.12.2023

Zeynep Yıldırım

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1387240

Öz

Türk Dünyasının önemli fikir adamlarından biri olan İsmail Gaspıralı (1851-1914) gerek eğitim olsun gerek basın yayın olsun pek çok alanda faaliyet göstermiş, Türk topluluklarının modernleşmesi için çalışmıştır. Yayınladığı Tercüman gazetesi aracılığıyla pek çok kişiye ve topluluğa ulaşmış olan Gaspıralı, bu gazetede sadece siyasî ve fikrî yazılar kaleme almamış aynı zamanda tefrika halinde roman ve hikâyeler de yayınlamıştır. Kendisinin kaleme aldığı hikâyelerde, cesaret, ideal ülkenin nasıl olması gerektiği, kadın-erkek eşitsizliği ve kadınların toplumdaki yeri gibi konular hakkında düşüncelerini açıklamış olmasına rağmen, esas olarak üzerinde ısrarla durduğu konu eğitim sorunudur. Bu sorunun sonucu olarak Doğu ile Batı ülkeleri arasındaki fark ortaya konulmuş ve Doğu’nun geri kalmışlığı anlatılmıştır. Geri kalmışlığın ortadan kaldırılmasının ise düzgün bir eğitim ile sağlanabileceği görüşünden yola çıkarak Usul-i Cedit adını verdiği yeni bir eğitim modelini kurgulamış, bunu gerek gazetedeki yazılarında açıklayarak anlatmış gerekse de açtığı okullarda hayata geçirmiştir. İsmail Gaspıralı’nın eğitimsizlikten veya yanlış eğitim modellerinden kaynaklanan sıkıntıların yol açtığı sonuçları anlattığı roman ve hikâyelerine bakıldığında ise -diğer pek çok sıkıntının yanında- ilk bakışta pek de dikkat çekmeyen bir soruna, “Alafrangalık” sorununa parmak bastığı görülmektedir. Bu çalışmada İsmail Gaspıralı’nın “Ahmet Bey Taşkesenli ve Bedros Ağa Karakaşyan” (1895) hikâyesinde alafranga özellikler gösteren Ahmet Bey’in oğlu Cevat Bey merkeze alınarak Ahmet Mithat Efendi’nin Felâtun Bey ile Rakım Efendi (1875) romanının başkişilerinden olan alafranga tip örneği Felâtun Bey ile karşılaştırılacak ve eğitim sorununun yol açtığı yanlış Batılılaşma örneği üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İsmail Gaspıralı, hikâye, alafrangalık, Ahmet Mithat Efendi, Felâtun Bey ile Rakım Efendi.

The Perception of European in İsmail Gaspıralı and Exemple of European Type in His Stories: Cevat Bey

Öz

İsmail Gaspıralı (1851-1914), one of the important intellectuals of the Turkish World, has been active in many fields, both in education and in the press, and has worked for the modernization of Turkish communities. Gaspiralı, who reached many people and communities through the Tercüman newspaper he published, not only wrote political and intellectual articles, but also published serialized novels and stories. Although he expressed his thoughts on issues such as courage, how the ideal country should be, inequality between men and women and the place of women in society in the stories he wrote, the main issue he insisted on was the issue of education. As a result of this problem, the difference between East and West countries has been revealed and the backwardness of the East has been explained. Based on the view that the elimination of backwardness can be achieved with proper education, he designed a new education model called Usul-i Cedit. When we look at İsmail Gaspıralı’s novels and stories in which he tells about the consequences of the problems caused by lack of education or wrong education models, it is seen that he put his finger on a problem that does not attract attention at first glance, the problem of “European” - among many other problems. In this study, Cevat Bey, the son of Ahmet Bey, who has European style characteristics in İsmail Gaspıralı’s story “Ahmet Bey Taşkesenli and Bedros Ağa Karakaşyan” (1895) is taken as the center, and the European type sample, one of the protagonists of Ahmet Mithat Efendi’s Felâtun Bey ile Rakım Efendi (1875) novel. It will be compared with Felâtun Bey and the example of wrong Westernization caused by the education problem will be emphasized.

Anahtar Kelimeler

İsmail Gaspıralı, story, european, Ahmet Mithat Efendi, Felâtun Bey ile Rakım Efendi.

Kaynakça

• Ahmet Mithat Efendi (2015). Felatun Bey ile Rakım Efendi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Akpınar, Y. (2017). İhmal Edilmiş Bir Yazar. İsmail Gaspıralı, Seçilmiş Eserleri 1, Roman ve Hikâyeleri (ss.17-80). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Gaspıralı, İ. (2017). Seçilmiş Eserleri 1, Roman ve Hikâyeleri (haz. Yavuz Akpınar, Bayram Orak, Nazım Muradov). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Gaspıralı, İ. (2016). Rusya Müslümanları. Seçilmiş Eserleri 2, Fikrî Eserleri, (Neşre Haz. Yavuz Akpınar) (ss. 77-121). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Gökçek, F. (2012). Küllerinden Doğan Anka Ahmet Mithat Efendi Üzerine Yazılar. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Gökçek, F. (2013) Ahmet Mithat Efendi ile İsmail Bey Gaspıralı Arasındaki İlişkiler. Uluslararası İslamla Yenileşme ve Birlik -I- İsmail Bey Gaspıralı Kongresi “Dilde Birlik, Fikirde Birlik, İşte Birlik” Bildiri Kitabı. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 175-183.
• Gökgöz, S. S. (2014). 19. Yüzyılda Türk ve Müslüman Dünyanın ‘Ahval’i Üzerine: İsmail Bey Gaspıralı’nın Siyasî Yazılarında Çağ Yorumu. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 11(4), 382-444.
• Kaplan, M. (2006). Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar II. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kaplan, M. (2015). Hikâye Tahlilleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Mardin, Ş. (2018). Tanzimat’tan Sonra Aşırı Batılılaşma. Türk Modernleşmesi-Makaleler IV (ss. 21-79). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Moran, B. (2015). Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış 1, Ahmet Mithat’tan A. H. Tanpınar’a. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Okay, M. O. (2017). Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Mithat Efendi. İstanbul: Dergâh Yay.
• Seitvanieva, G. (2013). İsmail Bey Gaspıralı’nın Edebî Eserlerinde Gösterilen Meseleler ‘Ahmet Bey Taşkesenli ve Bedros Ağa Qarakaşyan’ ile ‘İvan ve Süleyman’ Hikâyeleri Misalinde. Uluslararası İslamla Yenileşme ve Birlik -I- İsmail Bey Gaspıralı Kongresi “Dilde Birlik, Fikirde Birlik, İşte Birlik” Bildiri Kitabı. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 45-53.
• Şemseddin Sami (2015). Kamus-i Türki. Ankara: TDK Yayınları.
• Tanpınar, A. H. (2013). On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergâh Yay.
• TDK Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr, [Erişim Tarihi: 31.10.2023]. Uçman, A. (2002). Türk Romanında İlk Alafranga Tip: Felâtun Bey. Kitap-lık Dergisi, 2002-4(54), 140-147.