Art ve Eş Zamanlılık Bağlamında Oğul ve Oğlan

Yıl 2023, Sayı: 13, 857 - 880, 31.12.2023

Necip Fazıl Şenarslan , Berrin Kasımoğlu Dönmez

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1390628

Öz

Tarihsel süreç içerisinde bir dilde bulunan sözcüklerle kurulan ve derlem, bütünce olarak tanımlanabilen söz varlığı, her bir sözcük için ayrı ayrı olmak üzere doğan gereksinimlere göre değişiklik arz edebilmektedir. Dilin zenginliğinin göstergelerinden biri olan söz varlığı içinde yer alan bazı sözcükler -dilin gereksinimleri doğrultusunda- tarihî süreç içinde anlam değişikliklerine uğramaktadır. Bu anlam değişiklikleri anlam daralması, anlam genişlemesi, anlam iyileşmesi, anlam kötüleşmesi vb. şekillerde meydana gelebilmektedir. Bir sözcüğün anlam değişimine uğraması için geçirdiği süreç uzun solukludur. Bu bakımdan ilgili sözcüğün uzun süre dilde var olması gerekmektedir. Sözcüğün anlamı dizimsel ve dizisel düzlemlerde belirlenir. Bununla beraber anlam bilimsel ilişkiler de önemlidir. Çalışmamıza konu olan oğul ve onun çoğulu olduğu belirtilen oğlan sözcükleri de Türkçenin eski dönemlerinden beri dilde yer alması nedeniyle zamanla anlam değişikliklerine uğramıştır. Bu çalışmada önce bu sözcüklerin etimolojileri üzerinde durulacak, ardından anlam değişiklikleri ile ilgili bilgi verilerek oğul ve oğlan sözcüklerinin anlam ilişkileri doğrultusunda aldıkları anlamlar gösterilecektir. Anlam bilim ilişkileri içinde bu sözcükler art zamanlı ve eş zamanlı olarak incelenecek, bunlara tarihî metinlerden tanıklar gösterilecektir. Bunun yanında yine art ve eş zamanlı olarak oğul ve oğlan sözcüklerinden türeyen, bu sözcükler dışında onlarla aynı anlamlarda kullanılan diğer sözcükler de tanıklarıyla beraber verilecektir.
Türkler tarih boyunca çeşitli sebeplerle pek çok milletle etkileşim hâlinde olmuştur. Bunun neticesinde yabancı kökenli bazı kelimeler Türkçeleştirilerek ödünçleme yoluyla Türkçeye geçmiştir. Bu bağlamda Arapçadan Türkçeye geçen ve çalışmamıza konu olan oğul ve oğlan kelimeleriyle benzer anlamlar taşıyan “tıfıl, ıyâl, velet, evlat” gibi kelimeler Türkçe kökenli olmamaları sebebiyle çalışmamıza dahil edilmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Oğul, oğlan, art zamanlılık, eş zamanlılık.

Ogul and Oglan in the Context of Diachronicity and Synchronicity

Öz

The vocabulary, which is formed with the words in a language in the historical process and can be defined as a corpus, can change according to the needs arising, separately for each word. Some words in the vocabulary, which is one of the indicators of the richness of the language, undergo changes in meaning in the historical process in line with the needs of the language. These changes in meaning can occur in the forms of meaning contraction, meaning expansion, meaning improvement, meaning deterioration, etc. The process a word goes through to undergo a change in meaning is long-lasting. In this respect, the relevant word must exist in the language for a long time. The meaning of a word is determined at the syntactic and syntactic levels. However, semantic relations are also important. This study discusses how vocabulary in a language can change over time, specifically focusing on the words oğul and its plural oğlan which means son and sons in Turkish. The study examines the etymology of these words and explores the changes in meaning they have undergone throughout history. The meanings of oğul and oğlan are analyzed in relation to semantic relations, both diachronically and synchronically. Historical texts serve as evidence for these analyses. Additionally, other words derived from oğul and oğlan are also studied, as they are used with similar meanings. Overall, the text emphasizes that the process of meaning change in a word is lengthy, and highlights the importance of syntactic and semantic levels in determining a word's meaning.
The Arabic words "tıfıl, iyal, velet, evlat", which have the same meaning as the words oğul and oğlan, which are the subject of our study, are frequently encountered in our historical texts. Altought Our study is limited to Turkish words.

Anahtar Kelimeler

Oğul, oğlan, diachronicity, synchronicity.

Kaynakça

• Ademler, B. (2007). Düstÿrnāme-i Enverì (Dil Özellikleri-Metin). Yüksek Lisans Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• Akkuş, M. (1995). Kitab-ı Gunya İnceleme-Metin-İndeks-Tıpkıbasım. Ankara: TDK Yayınları.
• Aksan, D. (2011). Türkçeye Yansıyan Türk Kültürü. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Aksan, D. (2015). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK Yayınları.
• Aksan, D. (2021). Anlambilim Anlambilimin Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• ‘Alî Şîr Nevayî (2011). Muhâkemtü’l- Lugateyn İki Dilin Muhakemesi (Haz. F. S. Barutçu Özönder). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Argunşah, M. Ve Güner, G. (2015) Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça- Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Âşık Paşa (2000). Garib-Nâme C. I/1, I/2 (Haz. Kemal Yavuz). Ankara: TDK Yayınları.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l- Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) Giriş-Metin-Tıpkıbasım-Dizin I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydemir, H. (2018). “Çocuk” Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 12(1), 1-18.
• Baran, B. (2018). 16. Yüzyıldan Günümüze Anlam Değişmeleri Üzerine Bir İnceleme. International Journal of Filologia, 1(1), 1-31.
• Barthes, R. (1979). Göstergebilim İlkeleri (Çev. Berke Vardar, Mehmet Rıfat). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Barutçu Özönder, S. (2006). Çöyr Yazıtı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3(3), 108-124.
• Bayniyazov, A. ve Bayniyazova, C. (2009). Türkçe- Kazakça Sözlük. (Ed. Kenan Koç). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Begmatov, E. vd. (1981). Özbek Tilinig İzahli Lugati. https://www.ziyouz.com/books/uzbek_tilining_izohli_lugati/O'zbek%20tilining%20izohli%20lug'ati%20-%20B.pdf [Erişim Tarihi: 18.02.2023].
• Caferoğlu, A. (2015). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Canpolat, M. (2018). Behcetü’l- Hadâik Fî Mev’izati’l- Halâik. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Cin, A. (2011). Türk Edebiyatının İlk Yûsuf ve Züleyhâ Hikâyesi Ali’nin Kıssa-yı Yûsuf’u. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. London: Oxford At The Clarendon Press.
• Clauson, G. ve Tryjarski, E. (2017). İhe Hüşötü Yazıtı (Küli Çor) I (Çev. M. Tütüncü). Düşünce ve Tarih Dergisi, 32, 41-56.
• Clauson, G. ve Tryjarski, E. (2017). İhe Hüşötü Yazıtı (Küli Çor) II (Çev. M. Tütüncü). Düşünce ve Tarih, 33, 51-60. Çağatay, S. (1977). Türkçede Çocuk Kavramı. Belleten, 25(1977), 1-16.
• Çetinkaya, B. (2009). Eşdizimli Sözlükler. Turkish Studies, 4(4), 196-206.
• Çetinkaya, B. (2017). Kutadgu Bilig’de Kavramsal Metaforlar. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(2), 377-399.
• Dilçin, C. (1991). Süheyl ü Nev-Bahār İnceleme-Metin-Sözlük. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Duman, M. (1997). “Oğlan” Kelimesi ve “Gençlik” Kavramı Üzerine. Türkiyat Mecmuası, 20, 113-130.
• Eckmann, J. (2014). Nehcü’l- Ferâdîs Uştmaòlarnıng Açuq Yolı Maómÿd Bin ‘Alì, (Yay. Semih Tezcan ve Hamza Zülfikar/Dizin-Sözlük Aysu Ata), Ankara: TDK Yay.
• Eken, N. T. (2016). Eşdizimlerin Saptanmasına ve Betimlenmesine Yönelik Kuram ve Yaklaşımlar. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(33), 28-47.
• Elmalı, M. (2016). Dasakarmapathāvadānamālā Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin-Tıpkıbasım Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (2011). Ongin Yazıtı (Çev. Semih Tezcan), Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl Konulu III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Hacettepe Üniversitesi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Basımevi, 363-372.
• Eren, H. (2020). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2006). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Ergin, M. (2011). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Eyüboğlu, İ. Z. (2004). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. İstanbul: Sosyal Yayınlar.
• Gökyay, O. Ş. (2006). Keykâvus-Kabusnâme. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Guiraud, P. (1999). Anlambilim La Sémantique. (Çev. B. Vardar). İstanbul: Multilingual.
• Gulcalı, Z. (2013). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikâyesi (Metin-Çeviri Açıklamalar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü-Etimolojik Sözlük Denemesi I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürsoy-Naskali, E. ve Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• Güven, M. (2018). Sentagmatik ve Paradigmatik İlişkiler Bağlamında Türkçe Dil Birimlerine Metodolojik Bakış. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22 (1), 57-72.
• Güzeldir, M. (2002). Abuşka Lügati (Giriş-Metin-İndeks). Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Hacib, Y. H. (2005). Kutadgu Bilig. (Çev. R. R., Arat). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Hamilton, J. R. (1997). Tokuz Oguz ve On Uygur. (Çev. Yunus Koç, İsmet Birkan). Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 187-232.
• Hamilton, J. R. (2011). İyi ve Kötü Prens Öyküsü. (Çev. V. Köken). Ankara: TDK Yayınları.
• İmer, K. vd. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Kara, F. (2011). Zebân-ı Türkî (Kélür- nâme) İnceleme- Metin- Dizin. Erzurum: Fenomen Yayıncılık.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Dîvânu Lugâti’t- Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Kıran, Z. (2002). Dilbilime Giriş. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Kononov, A. N. (1958). Rodoslovnaya Türkmen, Soçinennie Abu-l Gazi-hana Hivinskogo. Leningrad-Moskova: Nauk.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köktekin, K. (2007). Varka ve Gülşah (İnceleme-Metin-Dizin). Ankara: TDK Yayınları.
• Kubbealtı Lügati (2023). “Bacak” maddesi. http://www.lugatim.com/s/o%C4%9Flan [Erişim Tarihi: 18.02.2023]. Li, Y. (1999). Türk Dillerinde Akrabalık Adları. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Necip, E. N. (2008). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (Çev. İ. Kurban). Ankara: TDK Yayınları.
• Necip, E. N. (2016). Uygurca- Türkçe Sözlük. (Çev. İ. Kurban; haz. M. Tyulemissov). Ücretsiz e-kitap.
• Onan, B. (2012). Dil Eğitiminin Dilbilimsel Temelleri: Ferdinand De Saussure’ün Genel Dilbilim Kuramında Dil Eğitimiyle İlgili Bulgular. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(17), 219-243.
• Öztopçu, K. vd. (1996). Dictionary of Turkic Languages- English: Azerbaijani, Kazakh, Kyrgyz, Tatar, Turkish, Turkmen, Uighur, Uzbek. Londra ve New York: Routledge.
• Özçam, Ç. (2013). “Çağa Çoluk Davar Doluk” İkilemesi Üzerine Bir Değerlendirme. Turkish Studies, 8(9), 2035-2041.
• Özçelik, S. (2016). Dede Korkut –Dresden Nüshası- Metin, Dizin I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Paasonen, H. (1950). Çuvaş Sözlüğü (Çev. Komisyon). İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pethö, G. (2001). What is Polysemy? — A survey of current research and results. Pragmatics and the flexibility of word meaning. 8, 175–224.
• Ryumina-Sırkaşeva, L. T. ve Kuçigaşeva, N.A. (2000). Teleüt Ağzı Sözlüğü (Çev. Şükrü Halûk Akalın ve Caştegin Turgunbayev). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sağol Yüksekkaya, G. (2020). Çok Tartışılan Bir Ad: Oğuz. Uluslararası Tonyukuk Sempozyumu, 4-5 Aralık 2020, İstanbul Türk Ocağı, İstanbul, 231-248.
• Sami, Ş. (2010). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Saussure, F.D. (1998). Genel Dilbilim Dersleri (Çev. B. Vardar). İstanbul: Multilingual.
• Sav, B. (2003). Anlam Değişmeleri Üzerine Artzamanlı Bir İnceleme. G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 23(1), 147-166.
• Sertkaya, O. F. (2001). Moğolistan’dan Bilinmeyen Bir Yazıtın Parçası. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 8(17), 209-211.
• Sertkaya, O. F. (2014). Bir kişi y(a)ŋ(ı)ls(a)r og(u)şı bod(u)nı (e)bi (e)şükiŋe t(e)gi (a)kıdm(a)z ermiş [KT G 6= BK K 4]. Dil Araştırmaları, 14(14), 9-21.
• Şahin, E. (2014). Kazan-Tatar Türkçesi (Giriş-Dil Bilgisi-Metinler-Sözlük). İstanbul: Lisans Ders Notları.
• Şen, S. (2023). Kırgız Türkçesi Atasözlerinde Erkek İmgesi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 12(2), 518-545.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1982). Kuzey Moğolistan’da Yeni Bir Uygur Anıtı: Taryat (Terhin) Kitabesi. Belleten, 46(184), 795-838.
• Tekin, T. vd. (1995). Türkmence- Türkçe Sözlük. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 18. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (2010). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. (1995). Kitābu’l-áunya Harezm Türkçesinden Anadolu Türkçesine Aktarılmış Bir İlmihal Kitabı. Türk Dilleri Araştırmaları, C. 5. Ankara: Simurg Yayınları.
• Toparlı, R. ve Argunşah, M. (2014). Mu’înü’l- Mürîd (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toprak, F. ve Besli, N. (2015). A Synchronic and Diacronic Approach On The Dimensions of The World Kuru In Turkish of Turkey and Turkish Dialects (Türkiye Türkçesi ve Türk Lehçelerinde Kuru Sözcüğünün Anlam Boyutları Üzerine Art ve Eş Zamanlı Bir Yaklaşım). International Journal Of Languages Education and Teaching, 3(2), 1001-1012.
• Türk Dil Kurumu (2009). Derleme Sözlüğü I-VI. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü I-VI. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünal, M. F. (2016). Göstergebilimin Serüveni. Mütefekkir- Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 3(6), 379-398.
• Vasiliev, Y. (1995). Türkçe- Sahaca (Yakutça) Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldırım, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerin Dili. Ankara: TDK Yayınları.
• Yılmaz, E. (2014). Temel Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Pegem Akademi.
• Yudahin, K. K. (2011). Kırgız Sözlüğü (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: TDK Yayınları.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb Harizm Türkçesi ile Tercümeli Şuster Nüshası Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.