Van Gölü Çevresindeki Kadın Türbeleri

Yıl 2023, Sayı: 13, 1561 - 1590, 31.12.2023

Ayşegül Bekmez Yelen

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1394923

Öz

Van Gölü Havzası Türk İslam dönemi mimarisi için önemli bir bölgeyi teşkil etmektedir. Van Gölü etrafında şekillenen şehircilik, ticari yollar üzerinde olması sebebiyle oldukça yoğundur. Göl kıyısında bulunan Erçiş, Van, Gevaş, Tatvan, Ahlat, Adilcevaz Urartu döneminden günümüze kadar büyük şehir merkezleri olmuştur. Bu şehirler pek çok devlete ev sahipliği yapmış ve bu devletlerin kültür ve sanatından izler almışlardır. Van Gölü çevresinin Türk akınlarının ilk gerçekleştiği yerlerden biri olması bölgenin batıya doğru ilerleyişin hareket noktasını oluşturmasına sağlamıştır. Bu sebeple bölge Ortaçağ Türk İslam devletleri için önemli bir konumda bulunmaktadır. Göl çevresindeki mimari oluşumun önemli bir kısmı Ortaçağ’da gerçekleşmiştir. Eyyubi, Ahlatşah, İlhanlı, Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri göl kıyısındaki şehirlerde imar faaliyetlerinde bulunmuştur. Tarihi kaynaklar bölgenin yoğun bir nüfusa ve şehirciliğe sahip olduğunu belirtmesine rağmen yaşanan büyük depremler bu dönemden çok az eserin günümüze ulaşmasına neden olmuştur. Bu eserler arasında altı kadın türbesi süslemeleriyle dikkat çekmektedir. Ahlat’ta Hüseyin Timur Esen Tekin Türbesi, Bugatay Aka Şirin Hatun Türbesi ve Erzen Hatun Türbesi, Erciş’te Kadem Paşa Türbesi ve Gevaş’ta Halime Hatun Türbesi farklı dönemlerde yapılmış olmalarına rağmen bölgenin ortak üslubunu taşıyan eserlerdir. Bu türbelerden farklı olarak bir kadının eşi için yaptırdığı türbede bulunmaktadır. Ahlat Emir Bayındır Türbesi Emir Bayındır’ın eşi Şah Selime Hatun tarafından inşa ettirilmiştir. Bu çalışmanın amacı Van Gölü çevresindeki kadın türbelerinin mimari ve süsleme özelliklerini ortaya koyarak Ortaçağ toplumunda kadın algısı, kadının toplumdaki yeri ve sanata etkisine dair çıkarımlarda bulunmaktır.

Anahtar Kelimeler

Van Gölü çevresi, Mimarlık Tarihi, Türbe, Kadın.

Women’s Tombs around Lake Van

Öz

The Lake Van Basin constitutes an important region for the architecture of the Turkish-Islamic period. The urbanisation shaped around Lake Van was quite intense due to being on commercial routes. Erçiş, Van, Gevaş, Tatvan, Ahlat, Adilcevaz on the shores of the lake have been important city centres from the Urartu period to the present day. These cities have hosted many states and have taken traces of the culture and art of these states. The surroundings of Lake Van have been in an important position for the Middle Ages as it was one of the first places where Turkish raids took place. A significant part of the architectural formation around the lake took place in the Middle Ages. Eyyubi, Ahlatşah, Ilkhanid, Akkoyunlu, Karakoyunlu States carried out construction activities in the cities on the lake shore. Although historical sources indicate that the region had a dense population and urbanism, major earthquakes caused very few artefacts from this period to survive. Among these artefacts, a few women’s tombs stand out with their ornaments. Hüseyin Timur Esen Tekin Mausoleum, Bugatay Aka Şirin Hatun Mausoleum and Erzen Hatun Mausoleum in Ahlat, Kadem Pasha Mausoleum in Erciş and Halime Hatun Mausoleum in Gevaş are works bearing the common style of the region although they were built in different periods. Unlike these tombs, there is a tomb built by a woman for her husband. Emir Bayindir Tomb of Ahlat was built by Emir Bayindir’s wife Shah Selime Hatun. The aim of this study is to reveal the architectural and ornamental features of the women’s tombs around Lake Van and to make inferences about the perception of women in medieval society and the place of women in society.

Anahtar Kelimeler

Lake Van, Architectural History, Tomb, Women.

Kaynakça

• Arık, M. O. (1967). Erken Devir Anadolu -Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri. Anadolu, 11, 55-100.
• Aslanapa, O. (1957). Doğu Anadolu’da Karakoyunlu Kümbetleri. Yıllık Araştırmalar Dergisi, 1, 105-107.
• Atar, F. (2010). Şehid. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 38, s. 428-431). İstanbul: TDV Yayınları.
• Bekmez, A., (2021). Selçuklu Çağı Anadolu Türk Mimarisinde Kadının Rolü. İstanbul: Kriter Yayınevi. Beygu, Ş. A. (1932). Ahlat Kitabeleri, İstanbul: Hamit Matbaası.
• Çağrıcı, M. (2009). Salih. TDV İslam Ansiklopedisi, (C. 36, s. 31-32). İstanbul: TDV Yayınları.
• Çetintürk, E. N. (1995). Ahlat’ta Erzen Hatun Künbeti. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Bildirileri, C. 1, 23-27 Eylül 1991, Kültür Bakanlığı: Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 567-575.
• Durak, N. (2013). İlhanlılar Döneminde Aladağ Çevresi. I. Uluslararası Ahlat-Avrasya Kültür ve Sanat Sempozyumu Bildirileri, Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları: İstanbul, 242-251.
• Emecen, F. (1999). Irakeyn Seferleri. TDV İslam Ansiklopedisi, (C. 19, s. 116-117). İstanbul: TDV Yayınları.
• Ertuğ, T. Z. (2000). İmaret. TDV İslam Ansiklopedisi, (C. 22, s. 219-220). İstanbul: TDV Yayınları.
• Gündüz, T. (2008). Safeviler. TDV İslam Ansiklopedisi, (C.35, s. 451-457). İstanbul: TDV Yayınları.
• Güneş, B. (2003). Van Gölü Havzası Türk Mimarisinde Yazı Sanatı. Doktora Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Güneş, B. (2004). Ahlat Erzen Hatun Kümbeti İnşa Kitabesi. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 13, 43-46.
• Ḫachatrjan, A. A. (1987). Korpus Arabskiḫ Nadpisjej Armjenii, VIII-XVI vv., t. I, Erivan: SSR Yayınevi.
• Kafesoğlu, İ. (1949). Ahlat ve Çevresinde, 1945’te Yapılan Tarîhî ve Arkeolojik Tedkîk Seyahati Raporu. Tarih Dergisi, 1, 167-190.
• Karahan, R. vd. (2019). Ahlat Selçuklu Meydan Mezarlığı ve Mezar Taşları. Ankara: Uzun Dijital Baskı Merkezi. Karamağaralı, B. (1992). Ahlat Mezar Taşları. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Kılıç, O. (2012). Van. TDV İslam Ansiklopedisi, (C. 42, s. 505-510). İstanbul: TDV Yayınları.
• Konyar, H. B (2004). Karakoyunlu Dönemi İmar Faaliyetleri. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Kurt, H. (2012). İslam İnancına Göre Şehitlik. C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16(1), 189-220.
• Lynch, H. F. B. (1901). Armenia Travels and Studies, II, London: Longmans, Green, and Co.
• Mülayim, S. (2002). Kubbe. TDV İslam Ansiklopedisi, (C. 26, s. 300-303). Ankara: TDV Yayınları.
• Önge, Y. (1970). Emir Bayındır Kümbeti ve Mescidi. Önasya, 59, 6-7.
• Önge, Y. (1971). Ahlat’ta XIII. Yüzyıl Nakışlarıyla Süslü Bir Eser, Boğatay Aka-Şirin Hatun Kümbeti. Önasya, 6(72), 8-9, 21.
• Önkal, H. (1996). Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara: AKM Yayınları.
• Önkal, H. (2015). Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara: AKM Yayınları.
• Öz, M. (2004). Meşhed. TDV İslam Ansiklopedisi, (C.29, s. 363-635). Ankara, TDV Yayınları.
• Özkan, H. (2006). Ahlat Kümbetleri ile Erzurum Kümbetlerinin Bir Mukayesesi, l. Van Gölü Havzası Sempozyumu, 08-10 Eylül 2004, Van, Van Valiliği, Güzel Sanatlar Matbaası: İstanbul, 149–157.
• Sönmez, Z. (1989). Başlangıçtan 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslâm Mimarisinde Sanatçılar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Sümer, F. (1976). Safevi Devletinin Kurulusu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara: Güven Matbaası.
• Sümer, F. (1986). Ahlat Şehri ve Ahlatşahlar. Belleten, 50 (197), 447-493.
• Sümer, F. (1990). Doğu Anadolu’da Moğol ve Türkmen Devirlerine Ait Bazı Tarihî Yapılar Hakkında Düşünceler. Belleten, 54(210), 632-639.
• Tarhan, M. T. vd. (1991). Van-Gevaş Tarihi Türk Mezarlığı Kurtarma Kazısı Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları – 1989, XII. Kazı Sonuçları Toplantısı II, Ankara-28 Mayıs-1 Haziran 1990, Ankara: Kültür Bakanlığı, 405-427.
• Top, M. (1993). Gevaş Halime Hatun Kümbeti. Dünyada Van, 10, 23-25.
• Top, M. (2013). Selçuklularda Kümbet Geleneği ve Ahlat Kümbetleri, II. Uluslararası Ahlat-Avrasya Bilim Kültür ve Sanat Sempozyumu Bildirileri, Bitlis, İstanbul: Bitlis Valiliği, 202-217.
• Tuncer, O. C. (1986). Anadolu Kümbetleri 1 Selçuklu Dönemi. Anlara: Güven Matbası.
• Tuncer, O. C. (1991). Anadolu Kümbetleri 2 Beylikler Osmanlı Dönemi. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Tuncer, O. C. (1992). Anadolu Kümbetleri 3 Beylikler Osmanlı Dönemi. Ankara: Adalet Matbaacılık.
• Uluçam, A. (2000). Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı: Van. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Uluçam, A. (2002). Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı II Bitlis. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Ünal R. H. (1976). Az Tanınan ve Bilinmeyen Doğu Anadolu Künbetleri Hakkında Notlar. Vakıflar Dergisi, 11, 121-163.
• https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Tevbe-suresi/1252/17-22-ayet-tefsiri, [Erişim tarihi: 14.09.2023].
• https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/bakara-suresi-2/ayet-255, [Erişim tarihi: 19.09.2023].
• https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/fetih-suresi-48/ayet-1-13, [Erişim tarihi: 24.08.2023].
• https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/al-i-imran-suresi-3/ayet-18-19, [Erişim tarihi: 14.09.2023].
• https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/enam-suresi-6/ayet-1, [Erişim tarihi: 15.09.2023].
• https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/bakara-suresi-2/ayet-285, [Erişim tarihi: 02.09.2023].