Türkçede Cümle Ögelerinin Sınıflandırılması Üzerine Bir Ölçüt Önerisi

Yıl 2024, Sayı: 14, 470 - 494, 29.02.2024

Çağlayan Yılmaz

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1405031

Öz

Bu çalışmada, Türkçedeki cümle ögelerinin sınıflandırılmasında kullanılabilecek yeni bir ölçüt önerilmiştir. Bunun için öncelikle cümlenin tanımı üzerinde durulmuştur. Cümlenin, yargı bildiren dilsel ifadeler olarak tanımlanmasına karşı çıkılmış, cümle için ancak biçimsel bir tanımın mümkün olduğu savunulmuştur. Türkçede cümlenin varlığı fiil ve fiil çekimiyle ilişkilendirilmiş, bunlar üzerine odaklanılmıştır. Ardından cümle ögesi olmanın anlamsal ve biçimsel koşulları ele alınmıştır. Cümle ögesinin, özgül bir dilsel ifade olması gerektiği vurgulanmış, her bir ögenin cümlenin yüklemindeki fiille kurduğu anlamsal ilişki üzerinde durulmuştur. Bu anlamsal ilişki, cümlenin sıfat yan cümlesine dönüşümü üzerinden gösterilmiştir. Sıfat yan cümlesinin tamlayan olarak bulunduğu bir tamlamanın ortaya çıktığı bu sözdizimsel dönüşümde her bir ögenin, yüklemdeki fiile göre bu tamlamanın tamlananı olabildiğine dikkat çekilmiştir. Ögelerin dönüşümlerdeki farklı tepkileri yüklemdeki fiilin sözlük anlamıyla ilişkilendirilmiş, ögeler bu tepkiler üzerinden sınıflandırılmıştır. Özellikle özne ile tümleç arasındaki farka dayanan temel niteleme kuralının dışındaki kullanımlara odaklanılmış, bu kural dışı kullanımlar üzerinden tümleçler arasında yapılması mümkün bir sınıflandırma için bir ölçüt önerilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Cümlenin ögeleri, tümleç, sıfat yan cümlesi, sözdizimsel dönüşümler.

The Criterion Proposal on the Classification of Sentence Elements in Turkish

Öz

In this study, a new criterion that can be used to classify sentence elements in Turkish is proposed. For this purpose, firstly the definition of the sentence has been emphasized. It has been opposed to the definition of sentence as linguistic expressions expressing proposition, and it has been argued that only a formal definition is possible for the sentence. The existence of the sentence in Turkish is associated with the verb and the verb conjugation and focused on them. Then, the semantic and formal conditions of being a sentence element are discussed. It has been emphasized that the sentence element should be a specific linguistic expression, and the semantic relationship of each element with the verb in the predicate of the sentence has been emphasized. This semantic relationship is shown through the transformation of the sentence into an adjective clause. In this syntactic transformation, which emerges as a phrase in which the adjective clause is the genitival complement, it has been pointed out that each element can be the complement determinnated of this phrase depending on the verb in the predicate. The different reactions of the elements in the transformations has been associated with the dictionary meaning of the verb in the predicate, and the elements has been classified based on these reactions. Particularly, the focus has been on uses other than the basic qualification rule based on the difference between subject and complement, and complements has been classified among themselves based on non-exceptional uses.

Anahtar Kelimeler

Elements of sentence, complement, relative clause, syntactic transformations.

Kaynakça

• Aristoteles (2021). Kategoriler - Önermeler (Akderin, Furkan Çev.). İstanbul: Say Yayınları.
• Benzer, A. (2012). Belirtili Ad Tamlamalarının Sahiplik (İyelik) Anlamı. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(20), 461-470.
• Bulak, Ş. (2015). Cümle Ögelerinin Tasnifi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 38, 163-175.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford Clarendon Yayınları.
• Deny, J. (2012). Türk Dil Bilgisi, (çev. Ali Ulvi Elöve). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Develioğlu, F. (1997). Osmanlıca - Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Doğan, N. (2018). Söz Dizimsel Açıdan Türkçede Fiil Sınıfları. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(4), 2204-2225.
• Emeksiz, Z. (2003). Özgüllük ve Belirlilik. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erkman Akerson F. ve Ozil, S. N. Ş. (2015). Türkçede Niteleme (Sıfat İşlevli Yan Tümceler). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gemalmaz, E. (1989). Uyum ve Standart Türkiye Türkçesinde Uyumlar. Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, 17’den Ayrı Basım.
• Göz, İ. (2003). Yazılı Türkçenin Kelime Sıklığı Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Grünberg, T. (1999). Anlama Belirsizlik ve Çok Anlamlılık. Ankara: Gündoğan Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (1997). Türkiye Türkçesindeki Zaman ve Kip Çekimlerinde Birleşik Yapılar Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 45, 214-224.
• Hacıeminoğlu, N. (1992). Türk Dilinde Edatlar. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Kahraman, T. (1996). Çağdaş Türkiye Türkçesindeki Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karabulut, F. (2009). Ad Öbeği Taşınımı ve Boşluk Kuramı Bağlamında Fiilimsili Yapıların Adlandırılması ve Sınıflandırılması Meselesi. GM Matbaacılık, 261-298.
• Kocaman, A. (1981). Türkçede Kip Olgusu Üzerine Görüşler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 28-29, 81-85. Türk Dil Kurumu Yayınları. (1988). Yayım. Türkçe Sözlük.
• Lyons, J. (1983), Kuramsal Dilbilime Giriş (çev. Ahmet Kocaman). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özdemir, E. (1967). Türkçede Fiillerin Çekimlenişine Toplu Bir Bakış. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 15, 177-203.
• Parlak, A. (2023). Cümle Ögelerinin Tasniflerindeki Farklılıklar: Yeni Bir Tasnif Yapılabilir mi?. Erzurum Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16, 55-72.
• Underhill, R. (2013). Türkçede Sıfat-Fiiller (çev. Duygu Demir). Türkbilig, 25, 147-158.
• Üstünova, K. (2005). Türkçede Zaman Kavramı ve İlenişi. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(9), 187-201.
• Von Gabain, A. (1995). Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları