Sir Gerard Clauson’un Etimolojik Sözlüğünde Şine Usu Yazıtı ile İlgili Okuma ve Anlamlandırma Teklifleri Üzerine Notlar

Yıl 2024, Sayı: 14, 526 - 542, 29.02.2024

Mihriban Aydın

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1418845

Öz

Sir Gerard Clauson’un 1972 yılında Oxford Üniversitesi yayınları arasında yayımlanan An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish adlı etimolojik sözlüğü, yalnızca kelimelerin etimolojisini vermekle kalmaz; aynı zamanda özellikle Türk runik külliyatındaki bazı sorunlu yerlerdeki okuma ve anlamlandırma tekliflerini de dikkatlere sunar. Clauson’un Eski Türkçeye hakimiyeti bakımından dikkat çeken bu okuma ve anlamlandırma teklifleri, sözlüğün yayımından sonraki her araştırmacının ilgisini çekmeyi başarmıştır. Bu makalede Clauson’un etimolojik sözlüğünde Şine Usu kaydıyla verilen okuma ve anlamlandırmalar üzerinde durulmuştur. Uygur Kağanlığı’nın satır sayısı ve içerik bakımından en değerlisi olarak kabul edilen yazıtın 759 veya en geç 760 yılında yazıldığı genel kanaattir. Yalnızca Uygur Kağanlığı dönemi hakkında bilgi vermeyen yazıt, sekizinci yüzyıl Türk dünyasının sosyal hayatı hakkında da önemli ipuçlarını gözler önüne serer. Bu nedenle de yazıtın sorunlu yerleri ile ilgili her okuma ve anlamlandırma, önemli ve değerlidir. Dolayısıyla Clauson, Şine Usu Yazıtı’nı yayımlamamış olsa da sözlüğünde verdiği okuma ve anlamlandırma teklifleri bir araya toplanarak hem araştırmacılara kolaylık sağlanmış hem de Clauson’un bazı sorunlu okuma ve anlamlandırma ile ilgili teklifleri üzerinde değerlendirmeler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, eski Türk Yazıtları, Sir Gerard Clauson, etimoloji, Şine Usu Yazıtı.

Notes on the Reading and Interpretation Proposals Related to the Šine Usu Inscription in Sir Gerard Clauson’s Etymological Dictionary

Öz

Sir Gerard Clauson’s An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, published by Oxford University in 1972, not only gives the etymology of words; it also draws attention to some problematic reading and interpretation proposals, especially in the old Turkic runic corpus. Clauson’s reading and interpretation proposals, which are remarkable for his command of Old Turkic, have attracted the attention of every researcher since the publication of the dictionary. This article focuses on the readings and interpretations given in Clauson’s etymological dictionary with the record of the Šine Usu Inscription. It is generally believed that the inscription, which is considered the most valuable of the Uyghur Khaganate in terms of the number of lines and content, was written in 759 or 760 at the latest. The inscription not only provides information about the period of the Uyghur Khaganate, but also reveals important clues about the social life of the eighth-century Turkic world. Therefore, every reading and interpretation of the problematic parts of the inscription is important and valuable. Therefore, even though Clauson did not publish the reading and interpretation proposals of the Šine Usu Inscription, the reading and interpretation proposals given by Clauson in his dictionary have been gathered together to provide convenience for researchers and some of Clauson’s problematic reading and interpretation proposals have been brought to attention.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, old Turkic inscriptions, Sir Gerard Clauson, etymology, Šine Usu Inscription.

Kaynakça

• Aydın, E. (2009). S. Gerard Clauson’un Etimolojik Sözlüğünde Yenisey Yazıtlarıyla İlgili Veriler. Turkish Studies, 4(4), 93-118.
• Aydın, E. (2011). Uygur Kağanlığı Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• Aydın, E. (2016a). Eski Türk Yer Adları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aydın, E. (2016b). Dialectal elements in the vocabulary of the Uyghur Khanate inscriptions. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 69(3), 285-300.
• Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aydın, E. (2019). Uygur Yazıtlarının Eski Türkçenin Söz Varlığına Katkıları (ed. Ş. Doğan), Türk Moğol Dil Tarih Kültür Araştırmaları, İstanbul: Kesit Yayınları, 57-80.
• Aydın, E. (2021). Eski Türk Yazıtlarındaki Örgin Sözcüğü Üzerine. Bitig Türkoloji Araştırmaları Dergisi, (1), 7-14.
• Aydın, M. (2023). Türkçenin Onomastiğine Katkılar: Uygur Yazıtlarındaki Kişi Adları. Türkbilig, 46, 55-86.
• Berta, Á. (2004). Szavaimat Jól Halljátok, A Türk és Ujgur Rovásírásos Emlékek Kritikai Kiadása. Szeged: Jate Press.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford University Press.
• Demir, E. (2014). S. Gerard Clauson’un Etimolojik Sözlüğünde Geçen Sağlık ve Tıpla İlgili Kelimeler. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7(31), 131-148.
• Doğan, Ş. (2021). Moğolistan Kültürel Miras Merkezinin Faaliyetleri ve Merkezin Şine Us, Tes, Tariat, 1.
• Karabalgasun Yazıtları ile İlgili Son Çalışmaları Üzerine. IX. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, C. 1, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 675-696.
• Kaleli, A. (2020). Clauson’un Etimolojik Sözlüğünde Yer Alan Yeme, İçme ve Mutfakla İlgili Kelimelerin Tasnifi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13(73), 101-122.
• Li, Yong-Sŏng, On bIdgẄčIre in the 3rd line of the south side of the Šine-Usu Inscription. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 66(1), 177-188.
• Malov, S. Ye. (1959). Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti Mongolii i Kirgizii. Moskva-Leningrad.
• Mert, O. (2009). Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes, Tariat, Şine Us. Ankara: Belen Yayıncılık.
• Moriyasu, T. (1999). Site and Inscription of Şine-Usu. T. Moriyasu-A. Ochir (ed.): Provisional Report of Researches on Historical Sites and Inscriptions in Mongolia from 1996 to 1998. Osaka: The Society of Central Eurasian Studies Press, 177-195.
• Orkun, H. N. (1936). Eski Türk Yazıtları I. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. (1995). Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler (1). Türk Dilleri Araştırmaları, 5, 227-229.
• Ölmez, M. (2013). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları. Ankara: BilgeSu Yayınları.
• Ramstedt, G. J. (1913). Zwei Uigurische runeninschriften in der Nord-Mongolei. Journal de la Société Finno-Ougrienne, 30(3), 1-63.
• Róna-Tas, A. (1986). Hazar Kavim Adının Tarihi Üzerine Yeni Veriler. (Çev. M. Karakurt). Türk Kültürü Araştırmaları, 24(2), 53-63.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uçar, E. (2012). Eski Türkçe Hapakslar. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 9(1), 73-100.
• Uçar, E. (2017). Sir Gerard Clauson’un Sözlüğündeki ‘Muhtemel Etimolojiler’ Üzerine. Journal of Old Turkic Studies, 1(2), 74-90.
• Uçar, E. (2018). Sir Gerard Clauson’un Eski Türk Yazıtları İçin Yaptığı Düzeltmeler Üzerine. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 2(1), 1-6.
• İnternet Kaynakları
• https://bitig.kz/show_big.php?fn=copies/13.gif [Erişim tarihi: 10.11.2023].