Bitlis Köy Adlarının Kökeni ve Yapısı Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2024, Sayı: 14, 431 - 453, 29.02.2024

Aysun Gündüz Önal

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1420271

Öz

Milleti millet yapan önemli unsurların başında kültür gelir. Toplum içinde yaşadığımız her şey, koruduğumuz her değer kültüre yansır. Bu değerler yer adlarında da hayat bulur. Yer adları, insanların yaşadıkları yerlerin kimliğini ve karakterini yansıtır. Bu adlar, bir coğrafyanın geçmişini, mirasını ve hatta geleceğini anlamak için değerli birer kaynaktır. Türk toplulukları eski çağlardan beri yerleştikleri yerlerin kendilerine ait olduğunu tescil etmek için yer adlarına ayrı bir önem vermiştir. Orta Asya’dan getirip Anadolu’ya nakşettikleri adlar, genellikle kendilerinin tabi olduğu boyun veya onlara önderlik eden komutanların adları olmuştur. Bunun olmadığı durumlarda da etraflarını coğrafyacı titizliğiyle inceleyip uygun adlar bulmaya çalışmışlardır.
Bitlis şehrinin kuruluşunu 5000 yıl öncesine götüren tarihçiler vardır; fakat Bitlis Kalesi’ne tarihsel süreçte ilk kimin yerleştiğiyle ilgili bir bilgi bulunmamaktadır. Kaynaklara göre Bitlis Kalesi’ni Büyük İskender’in kumandanlarından Badlîs kurmuştur. Şehrin bugünkü adı bu kumandanın isminden gelmektedir. Sürekli el değiştiren Bitlis, tarihî kişiliğini hiç kaybetmemiş ve adını bugüne kadar korumuştur.
Bu çalışmada Bitlis ili merkez ve ilçeye bağlı köy adları köken ve yapı bakımından değerlendirilerek tarihî Bitlis şehrine katkı sunmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Yer adı bilimi, Bitlis, köy adları.

An Evaluation on the Origin and Structure of Bitlis Village Names

Öz

Culture stands as one of the crucial elements that define a nation. Everything we experience within society, every value we uphold, is reflected in culture. These values come to life in place names as well. Place names mirror the identity and character of the places where people live. These names serve as valuable sources to understand a geographic areas history, heritage, and even the future. Since ancient times, Turkic communities have attached special significance to place names to affirm their ownership of the places they settled. The names, brought from Central Asia to Anatolia, often consist of the names of the tribes they belonged to or the leaders who led them. If it is not applicable, they meticulously examined their surroundings with geographic precision to find suitable names.
While some historians trace the foundation of the city of Bitlis back 5000 years, there is no historical information about who initially settled in Bitlis Castle. According to sources, Badlîs, one of the commanders of Alexander the Great, founded Bitlis Castle. The current name of the city is derived from the name of this commander. Despite changing hands continuously, Bitlis has never lost its historical personality and has preserved its name to this day.
In this study, village names in Bitlis province, both in the central district and its affiliated districts, have been evaluated reagarding origins and structure to contribute to the historical city of Bitlis.

Anahtar Kelimeler

Toponymy, Bitlis, village names.

Kaynakça

• Atalay, B. (1986). Divanü Lûgat-it-Türk Dizini: Endeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [= DLT]
• Atay, A. (2006). Türkçede *ya- (Parlamak) Kökü ve Türevleri. Belleten, 7-28.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [= EUTS]
• Clauson, S.G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. London: Oxford Univercity Press [=EDPT]
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Neşriyat [=ÖTS]
• Devellioğlu, F. (1996). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi. [= OTAL]
• Durgunay, B. (2018). Seydişehir İlçesinin Köy Adları Üzerine Bir İnceleme. SUTAD, 43, 77-104.
• Durukoğlu, G. (2017). “Yoğurt” Sözcüğünün Kökenine Dair Bir Deneme, TÜRKLAD, 1(2), 100-103.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi. [= TES]
• Gabain, A. von (1988). Eski Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları. [= ETG]
• Görgeç, C. (2023). Manavgat Yerleşim Yeri Adlarının Toponimi Açısından İncelemesi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 353-398.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlerin Köken Bilgisi Sözlüğü, C. I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [= KBS]
• Güngör, O. C. (2020). Türk Ninnilerinde Yazı Dilinde Unutulan Eski Kelimeler. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 121-151.
• Güngördü, E. (2012). Köken Bilimlik Çözümlemeler –I: çiğne- (1), çiğne- (2); esne- (1), esne- (2). Gazi Türkiyat, 10, 109-126.
• Şemseddin S. (2019). Kamus-ı Türkî (haz: Paşa Yavuzaraslan). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [=KT]
• Karaağaç, G. (2015). Türkçenin Alıntılar Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları. [= TAS]
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları. [= TTG]
• Mandacı, E. (2021) Bitlis’in Eskiçağ Tarihi (Bitlis Tarihi). İstanbul: Efe Akademi Yayınları.
• Özkan, F. (2003) Yıldırım, Yıldız, Alev, Alaz / Yalaz, Işın ve Işık Kelimeleri Nereden Geliyor?. Bilig, 43, 157-178.
• Paçacıoğlu, B. (2004). “Sözlerin Soyağacı” Üzerine Bazı Notlar. TÜBAR, XV, 279-289. [=SSÜB]
• Paçacıoğlu, B. (2016). VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayınları. [=TSD]
• Solmaz, S. (2018). Çavuş Unvanının Kökeni, Anlamları ve Türkiye Selçukluları Döneminde Kullanımı. SUTAD, 423-436.
• Şahin, İ. (2007). Türkçe Yer Adlarının Yapısı Üzerine. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 1-14.
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi. [=TDBUÜ]
• Tekin, Ş. (2001). İştikakçının Köşesi (Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler). İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. İstanbul: Simurg Yayınları
• Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, C. I-VI. Ankara: TDK Yayınları. [= DS]
• Yusifov, Y. - Kerimov, S. (2017). Toponominin Esasları Üzerine Bir İnceleme (çev. S. Yavuz). Ankara: Asos Yayınları.
• https://nisanyanmap.com/?y=hizan&lv=&t=&cry=TR&ua=10 (erişim tarihi: 22.10.2023)
• https://sozluk.tdk.gov.tr/(erişim tarihi: 22.10.2023)
• http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK. GTS.59ea01eb90e744.59487313 (erişim tarihi: 22.10.2023).