Çin Halk Cumhuriyeti’nin Kuruluşundan Tiananmen Olaylarına Kadar Uygur Özerk Bölgesi (Doğu Türkistan) (1949-1989)

Yıl 2024, Sayı: 14, 904 - 924, 29.02.2024

Ömer Kul

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1422522

Öz

Kadim zamanlardan bu yana Türklerin anavatanlarından biri olan Uygur Özerk Bölgesi (Doğu Türkistan) halkı, günümüzde Çin Komünist Partisi’nin idaresi altında yaşam mücadelesi vermektedir. Hunlar, Göktürkler, Uygur Kağanlığı, Karahanlı Devleti, Moğol İmparatorluğu, Çağatay Hanlığı ve Saidiye Hanlığı dönemlerinde Türklerin yaşadığı bölge, bugün demografik yapısı yüksek oranda Çin etnik unsuru ile değiştirilmiş durumdadır. 1879’da Çinli Genral Zhou Zho-tang’ın işgalinden sonra bölgede sırasıyla 1933 ve 1944’te kurulan iki bağımsız Türk devletine ev sahipliği yapmıştır. 1949 yılında, Çin’in tamamını eline geçiren Komünist Birlikler, Doğu Türkistan’ı da işgal etmiştir. Aynı yıl Çinli General Tao ve Bölge Hükümeti Başkanı Burhan Şehidi’nin teslim olmasıyla Komünist Parti, Doğu Türkistan’da yönetimi devralmıştır. Komünist idare işgalin ilk yıllarında sisteme düşman olma potansiyeli taşıyan herkese karşı tasfiye hareketi başlatmış, ardından Komünist düşüncenin tamamen yerleşmesi için harekete geçmiştir. Bu dönemde Komünist Parti’nin çeşitli projeleri arasında komünizme bağlılık fikrinin Doğu Türkistan halkı arasında yaygınlaştırılmasına öncelik verilmiştir. Komünist Parti, farklılıkları tehdit olarak algılamasının bir sonucu olarak, bölgenin dinî ve millî kimliklerini ortadan kaldırmak için bir nevi savaş yürütmüştür. Komünist rejim sistematik olarak bölgenin demografik yapısını değiştirmek amacıyla Çinli göçmenleri bölgeye yerleştirmeyi amaçlayan bir yerleşim/iskân politikası takip etmiştir. Günümüzde bölge nüfusunun en az %50.1’i Çin etnik unsurundan oluşmaktadır. Bu çalışmada zikredilen dönem içerisinde Çin Komünist Partisi’nin Doğu Türkistan’daki sömürü, ayrımcılık ve demografik yapıyı değiştirmeyi kapsayan farklı politikaları tartışılagelmiştir. Araştırma, konuyu 1989 yılında Çin’de yeni bir dönemin başlangıcı olan Tiananmen olaylarına kadarki dönemle sınırlandırmış olsa da, günümüzde Çin Komünist Partisi’nin daha da sertleşen politikalarının soykırım boyutuna ulaşması üzerinde de kısaca durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Çin, Uygur Özerk Bölgesi, Doğu Türkistan, nüfus, soykırım

Uyghur Autonomous Region (East Turkestan) from the Establishment of the People’s Republic of China to the Tiananmen Incidents (1949-1989)

Öz

The people of Uyghur Autonomous Region (East Turkestan), an ancient Turkish homeland, is presently grappling with survival challenges imposed by the Chinese Communist Party. The region was predominantly inhabited by Turks during the reigns of the Huns, Göktürks, Uyghur Khaganate, Karakhanid State, Mongol Empire, Chagatai Khanate, and Saidiya Khanate. Nevertheless, its current demographic composition reveals a significant Chinese population. Following the occupation of the area by Chinese General Zhou Zho-tang in 1879, the area underwent the formation of two sovereign Turkish states in 1933 and 1944, respectively. Following their conquest of the entirety of China in 1949, the Communist forces extended their occupation to East Turkestan as well. East Turkestan’s administration was seized by the Communist Party in the same year that Chinese General Tao and the head of the regional government, Burhan Shahidi, both surrendered. A movement of liquidation emerged in the early years, targeting individuals who possessed the capacity to challenge the established system. Subsequently, measures were implemented to eradicate the Communist ideology entirely. Priority was given, among the various initiatives of the Communist Party, to instill in the local populace the concept of communist loyalty. Furthermore, due to its perception of the regional religious and national distinctions as a threat, it initiated a military conflict with the aim of eradicating them. The Communist regime methodically executed its settlement policy in an effort to alter the demographic composition of the region by redistributing Chinese immigrants there. Consequently, the present percentage of the populace comprising individuals of Chinese ancestry surpasses fifty percent. The policies of the Chinese Communist Party in Uyghur Autonomous Region, including exploitation, discrimination, and demographic shifts, are the focus of this study. Despite the research’s scope being limited to the period preceding the Tiananmen events of 1989, which signified the start of a new era in China, it is significant that the policies implemented by the present Chinese Communist Party have advanced to the point of genocide.

Anahtar Kelimeler

China, Uyghur Autonomous Region, East Turkestan, population, genocide

Kaynakça

• Doğu Türkistan’ı Dolaşan Heyet (1985, Mayıs). Doğu Türkistan’ın Sesi, 5, 58-60.
• A History of Migration of Xinjiang Kazakh People. (1993). Urumçi: Xinjiang Üniversitesi Yayınları.
• Adıbelli, B. (2008). Doğu Türkistan. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Aka, İ. (1991). Timur ve Devleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Alptekin, A. (2000). Eastern Turkistan Reality, Chinese Migrant Flow and Self-Determination. T. Kocaoğlu (Dü.) içinde, Human Rights Violations Eastern Turkistan (s. 45-48). İstanbul: Genç Ofset.
• Alptekin, E. (1985). Eastern Turkestan: An Overview. Journal Institute of Muslim Minority Affairs, 6(1), 127-136.
• Alptekin, E. (1986). Doğu Türkistan’daki Müslüman Türklere Yapılan Zulümler. Doğu Türkistan’ın Sesi Dergisi, 3(9), 18-22.
• Alptekin, E. (1992). Doğu Türkistan’dan Hicretimizin 40. Yılı. Kayseri: Erciyes Dergisi Doğu Türkistan Yayınları.
• Alptekin, İ. Y. (1981). Doğu Türkistan Davası. İstanbul: Marifet Yayınları.
• Alptekin, İ. Y. (2010). Esir Doğu Türkistan İçin-1, İsa Yusuf Alptekin’in Mücadele Hatıraları. (Ö. Kul, Dü.) Ankara: Berikan Yayınevi.
• Alptekin, İ. Y. (2010). Esir Doğu Türkistan İçin-2, İsa Yusuf Alptekin’in Mücadele Hatıraları (1949-1980). (Ö. Kul, Dü.) Ankara: Berikan Yayınları.
• Altay, H. (1998). Anayurttan Anadolu’ya. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Anat, H. Y. (2003). Hayatım ve Mücadelem. (S. Yalçın, Dü.) Ankara: Özkan Matbaacılık.
• Aynural, S. (2007). Çin’in Doğu Türkistan Politikası. Gökbayrak, (79), 21-27.
• Bakır, A. (2005). Doğu Türkistan İstiklâl Hareketi ve Mehmet Emin Buğra. İstanbul: Doğu Türkistan Vakfı Yayınları.
• Bekin, M. R. (1986). Bir Muhtıra. Doğu Türkistan’ın Sesi, 4(13), 19-20.
• Bekin, M. R. (2000). Present Stuation in Eastern Turkistan and Her Problems. T. Kocaoğlu (Dü.) içinde, Human Rights Violations in Eastern Turkistan (s. 17-26). İstanbul: Genç Ofset.
• Benson, L. K. (1989). The IIi Rebellion, The IIi Rebellion: the Moslem Challenge to Chinese Authority in Xinjiang, 1944-1949, London: M. E. Sharpe, Publishers.
• Buğra, M. E. (1952). Doğu Türkistan Tarihi, Coğrafi ve Şimdiki Durumu. İstanbul: Güven Basımevi.
• Buğra, M. E. (1960). Delhi Konferansı ve Tibet. Ankara: Doğuş Matbaası.
• Cengiz, İ., ve Gayretullah, H. (1983). Çin’de İslamiyet ve Türkler. İstanbul: Kent Basımevi.
• Çandarlıoğlu, G. (1987). Uygurlar Hakkında. Tarihte Türk Devletleri (Cilt 1, p. 223-234). içinde Ankara: Ankara Üniversitesi Rektörlüğü.
• Çandarlıoğlu, G. (2006). Özgürlük Yolu, Nurgocay Batur’un Anılarıyla Osman Batur. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları.
• Dayı, Ö. (2015). Mahmud Yalavac’ın Moğol İmparatorluğundaki Faaliyetleri. Current Research in Social Sciences, 1(3), 63-68.
• Daubier, J. (1997). Çin Kültür Devrimi Tarihi. (B. Zarifoğlu, Çev.) İstanbul: Umut Yayıncılık.
• Dauliatova, Ş. (2007). Çin’in Doğu Türkistan Politikası. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Deliorman, A., Donuk, A., ve Kocakapan, İ. (1991). Türklük Mücahidi İsa Yusuf. İstanbul: Bayrak Basımevi.
• Ekrem, N. H. (2004, Mart-Nisan). Çin’in Doğum Kontrol Politikası. Gökbayrak Dergisi, (58), 6-8.
• Emet, E. (2009). 5 Temmuz Urumçi Olayı ve Doğu Türkistan. Ankara: Grafiker.
• Emet, E. (2010, Mart-Nisan). Doğu Türkistan’da Çift Dilli Eğitim. Gökbayrak Dergisi, (94), 5-10.
• En, W. (1989, İlkbahar). Mao Muhaceretteki DoğuTürkistanlıları ‘Birinci Derece Tehdit Unsuru’ İlan Etti. Doğu Türkistan’ın Sesi, (21), 5-6.
• Fairbank, J. K. (1969). Çağdaş Çin’in Temelleri 1840-1950. Ankara: Doğan Yayınevi.
• Forbes, A. D. (1990). Doğu Türkistan’daki Harp Beyleri (Doğu Türkistan’ın 1911-1949 Arası Siyasi Tarihi). (E. Can, Çev.) Münih: Doğu Türkistan Vakfı Yayınları.
• Gayretullah, H. (1977). Altaylar’da Kanlı Günler. İstanbul: Hamle Yayıncılık.
• Gayretullah, H. (2008, Eylül). Bir Asır Geciken İstila. İstiklâl Gazetesi, p. 5.
• Gayretullah, K. (2009). Uzaklara Balam. (H. Gayretullah, Dü.) İstanbul: Toker Yayınları.
• Grose, T. A. (2010, March). The Xinjiang Class: Education, Integration, and the Uyghurs. Journal of Muslim Minority Affairs, 30(1), 97-109.
• Grubu, D. A. (2013). Çin Kültür Devrimi. (S. Jabban, Çev.) İstanbul: Patika Kitap.
• Hayit, B. (1975). Türkistan: Rusya ve Çin Arasında. (A. Sadak, Çev.) Ankara: Otağ Yayınları.
• Hayit, B. (1995). Türkistan Devletleri’nin Milli Mücadele Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ilıyas, N. (2022). Doğu Türkistan’da Nüfus Hareketi ve İskan Siyaseti. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Jelohovtsev, A. (1969). Çin Kültür İhtilalinin İç Yüzü. (N. Önol, Çev.) İstanbul: Varlık Yayınları.
• Kafalı, M. (2005), Çağatay Hanlığı (1227-1345). Ankara: Berikan.
• Kafesoğlu, İ. (2010). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken.
• Kanat, Ş. (2020). Çinli Müslümanlar Huiler/Tunganlar ve Guomindang Dönemi İlişkileri (1911-1949). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul üniversitesi.
• Karaca, R. K. (2007). Türkiye-Çin Halk İlişkilerinde Doğu Türkistan Sorunu. Gazi Akademik Bakış, 1(1), 219-245.
• Karahoca, A. (2008). Doğu Türkistan Çin Müstemlekesi. İstanbul: Doğu Türkistan Dayanışma Derneği.
• Kaşgarlı, S. M. (1989, Ekim). Doğu Türkistan Üzerine Suikast Planı. Doğu Türkistan’ın Sesi Dergisi, 6(23), 5.
• Kaşgarlı, S. M. (1990, Sonbahar). Çinli Yöneticilerin 20. Yüzyılda Doğu Türkistan’a Çinli Göçmen Yerleştirme Harekatı ve Onun Akıbetleri. Doğu Türkistan’ın Sesi, 7(27), 9-15.
• Keskin, M. (2013). Çin’de Etnik Azınlık ve Doğu Türkistan Sorunu. Yüksek Lisans Tezi. Yalova: Yalova Üniversitesi.
• Kocaoğlu, T. (2006). Bağımsız Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin 1933 Anayasası ve Türk Dünyasında Anayasa Hareketleri. Doğu Türkistan’ın Sesi Dergisi, 17(66), 31-40.
• Kul, Ö. (2016). Alptekin, İsa Yusuf. TDV İslam Ansiklopedisi (C. Ek-1, s. 89-90). İstanbul: TDV Yayınları.
• Kul, Ö. (2016). Osman Batur (1899-1951). TDV İslam Ansiklopedisi (C. Ek-2, s. 381-382). İstanbul: TDV Yayınları.
• Kul, Ö., ve Tuncer, T. (2015). XX. Asırda Doğu Türkistan’da Göçler. N. Sarıahmetoğlu, & İ. Kemaloğlu (Dü) içinde, Türk Dünyasında Sürgün ve Göç (s. 193-231). İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları.
• Kurban, İ. (1985, Aralık). Kanlı Mayıs. Doğu Türkistan’ın Sesi, 2(7-8), 5.
• Kurban, İ. (1992). Şarki Türkistan Cumhuriyeti: 1944-1949. Ankara: TTK Basımevi.
• Kurban, İ. (1995). Doğu Türkistan İçin Savaş. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Lias, G. (1956). Kazakh Exodus. London: Evans Brothers.
• Lias, G. (1973). Göç. (M. Çağrı, Çev.) İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Madadi, A. O. (2021). Çin’in Doğu Türkistan Üzerindeki Soykırım ve Asimilasyon Politikası. Yüksek Lisans Tezi. Kütahya: Kütahya Dumlupınar Üniversitesi.
• McMillen, D. H. (1979). Chinese Communist Power and Policy in Xinjiang, 1949-1977. Weatviev: Colorado & Folkestone.
• Oraltay, H. (1975). Hürriyet Uğrunda Doğu Türkistan Kazak Türkleri. İstanbul: Türk Kültür Yayını.
• Ögel, B. (1992). Türk Kültürünün Gelişme Çağları (Cilt 1). İstanbul: MEB Yayınları.
• Özen, S. (2019). Hariçte ve Dahilde Doğu Türkistan Davası (1955-1990). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul : İstanbul Üniversitesi.
• Özuygur, M. (1989). Doğu Türkistan’da Petrol ve Doğu Türkistan. Doğu Türkistan’ın Sesi Dergisi, 6(23), 10.
• Polat, Y. H. (1999). Alixan Törə Saquni ve Onun Şarqi Türküstanın Azatlığı Uğrunda Mübarizəsi. Doktora Tezi. Bakı: Qafqaz Universitesi.
• Qing-li, Y. (1992). Doğu Türkistan’ın 1949-1984 Arasındaki Nüfus Değişimi. (İ. Cengiz, Dü.) Doğu Türkistan’ın Sesi, 4 (2 (30), 8-10.
• Qingli, Y. (1990). Population Changes in Xinjiang Uighur Autonomous Region (1949-1984). Central Asian Survey, 9, 49-73.
• Sheng, L. (2006). Çin’in Xinjiang Bölgesi Geçmişi ve Şimdiki Durumu. (X. Xinyue, Çev.) Urumçi: Kaynak Yayınları.
• Togan, A. Z. (1981). Umumî Türk Tarihine Giriş. İstanbul: Enderun Yayınevi.
• Tuncer, T. (2019). Immigration from Eastern Turkestan to Turkey in 1961. Emigrants Muhacir from Xinjiang to Middle East during 1940–60s (s. 115-155). içinde Tokyo: Nihon Root Printing Publishing Co., Ltd.
• Tuncer, T. (2021). Tarihsel Süreçte Doğu Türkistan’dan Uygur Göçü. Türk Dünyası ve Göç Vatandan Yeni Vatanlara (s. 227-254). içinde İstanbul: Küre Yayınları.
• Türkistan Şehitleri. (1969). İstanbul: Doğu Türkistan Göçmenler Cemiyeti Yayınları.
• Türköz, A. (2010). Doğu Türkistan’da İnsan Hakları. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Tyler, C. (2004). Wild West China: The Taming of Xinjiang. London: Rutgers University Press.
• Utku, A. (2006). Doğu Türkistan: İpek Yolunun Mahzun Ülkesi. İstanbul: İHH İnsani Yardım Vakfı.
• Yuan, W. (2006). Life in Western China (Xibu Renmin de Shenghuo (Xiburenmin de shenghuo). Beijing: China Statistics Press