Klasik Türk Edebiyatında Kur’ân Surelerinin Manzum Tertibi ve Aksaraylı Hasan Rızâyî’nin Manzum Tertîbü Süveri’l-Kur’âni’l-’Azîm’i

Yıl 2024, Sayı: 14, 5 - 27, 29.02.2024

Muhittin Turan Muhammet H. Cankurt

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1423063

Öz

Kur’ân-ı Kerîm, klasik edebiyatımızın en temel kaynağıdır. Edebiyatımızda birçok tür, muhteviyatını Kur’ân-ı Kerîm’den almakla beraber divanlarda ve mesnevîlerde ayetlerden iktibaslar yoluyla da bu temel kaynaktan ayrıca istifade edildiği görülür. Bu istifadenin de ötesinde Kur’ân surelerinin isimlerinin ve kaç ayet olduklarının hızlı bir şekilde ezberini sağlamak, Kur’ân’daki sırasına göre rahatlıkla hatırda tutulmasını mümkün kılmak, surelerin muhteviyatları hakkında temel bilgilere sahip olunmasına katkı sunmak ve surelerin okunmaya özendirilmesi amacıyla kaleme alınan manzum sure tertipleri ya da tertîb-i süveri’l-Kur’ân’lar da vardır. Konumuzu oluşturan bu eserlerden biri de XVII. yüzyıl divan şairi Aksaraylı Hasan Rızâyî’ye ait Tertîbü Süveri’l-Kur’âni’l-’Azîm adlı eserdir. Fatiha suresinden başlamak üzere Kur’ân-ı Kerîm’in son suresi olan Nas’a kadar surelerin adının ve ayet sayılarının verildiği bu eser 77 beyitten meydana gelmiştir. Çalışmamızda öncelikle bu tür hakkında bilgi verilecek, gelenek içerisinde kaleme alınan eserlerden hatırlatıcı muhtasar bilgiler aktarılacak ve Hasan Rızâyî’nin kaside nazım şekliyle kaleme aldığı Tertîbü Süveri’l-Kur’âni’l-’Azîm isimli bu eser incelenerek metni sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Manzum Kur’ân tertibi, Hasan Rızâyî, Süverü’l-Kur’ân, manzum metin, Aksaray.

Etik Beyan

Gerekmiyor

Destekleyen Kurum

Yok

Teşekkür

Yok

Poetical Composition of Quran Surahs in the Classical Turkish Literature And Poetical Composition of Hasan Rızayi From Aksaray Tertibü Süveri’l-Kur’ani’l-’Azim

Öz

The Holy Quran is the most basic source of our classical literature. Our has works in which the names of the Quran surahs and how many verses they are are explained. These are useful for memorizing the suras and verses, knowing the order of the suras in the Quran, and learning the content of the suras. There are works called “tertibü süveri’l-Kur’an” on this subject. One of these works is from the 17th century. It was written in the century. This work is the work of the divan poet Aksaray’s Hasan Rızayi called “Tertibü Süveri’l-Kur’ani’l-’Azîm”. In this work, the names of the suras and the number of verses are given, starting from Surah Al-Fatiha and ending with the last sura of the Holy Quran, Nas. It consists of 77 couplets. In our study, we will first give information about this species. Later, information will be given about other works written within this tradition. Then, this work written by Hasan Rızâyî in the form of an ode will be examined. This work called Tertîbü Süveri’l-Kur’âni’l-’Azîm will be given at the end of the text.

Anahtar Kelimeler

Composition of the Quran in verse, Hasan Rızayi, Süverü’l-Kur’an, verse text, Aksaray.

Kaynakça

• Akca, A. - vd. (2020). Hekîm Nidâî, Dürr-i Manzûm Yeni Bir Nüshası Üzerine Tıp, Dil ve Edebiyat İncelemesi. Zonguldak: Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi Yayınları.
• Akpınar, A. (2009). Kur’ân Surelerinin İsimlerine Dair Yazılmış Mensûr ve Manzûm Eserler ve Manzûm Bir Örnek. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIII, 5-18.
• Altuntaş, H. ve Şahin, M. (2011). Kur’an-ı Kerim Meâli. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Bağdatlı İsmail Paşa (1951). Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâ’ü’l-Mü’ellifîn ve Âsârü’l-Musannifîn. Milli Eğitim Basımevi-1.
• Bağdatlı İsmail Paşa (1972). Keşfü’z-Zünûn Zeyli Îzâhu’l-Meknûn Fî Ez-Zeyli ‘Alâ Keşfü’z-Zünûn ‘An-Esâmî el-Kütûbi ve’l-Fünûn. C 2. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Boyraz, Ş. (2010). 12 Hayvanlı Türk Takvimi ve Kehanet. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(14), 148-167.
• Cankurt, H. (2013). Seyyid Hasan Rızâyî el-Aksarâyî ve ‘Tuhfetü’l-Kudât’ Adındaki Manzûm Eseri. İstanbul Kültür Üniversitesi IV. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Kongresi 27-28 Ağustos TUDOK 2012 Bildiriler, İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, 219-226.
• Cankurt, H. (2015). Seyyid Hasan Rızâyî El-Aksarâyî Hayatı, Sanatı, Eserleri ve “Miftâhu’s-Sa’âde” Adlı Manzûm Kasîde-i Bürde Şerhi. Aksaray Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Kültür Yayınları.
• Cankurt, M. H. (2021ç). Seyyid Hasan Rızâyî El-Aksarâyî, https://e-sehir.aksaray.edu.tr/2021/08/19/seyyid-hasan-rizayi-el-aksarayi/ [Erişim tarihi: 14.11.2023].
• Cankurt, M. H. (2022c). Mahmûdiyye fî-Menâkıbı Ricâli’l-Bilâd (Rızâyî). https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/mahmudiyye-fi-menakibi-ricali-l-bilad-rizayi [Erişim tarihi: 20.12.2023].
• Cankurt, M. H. (2022ç). Nüzhetü’l-Ebrâr el-Muttali’ li-Esrâri’l-Gaffâr/Nüzhetü’l-Ebrâr min-Ehli’l-Esrâr (Rızâyî). https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/nuzhetu-l-ebrar-el-muttali-li-esrari-l-gaffar-nuzhetu-l-ebrar-min-ehli-l-esrar-rizayi
• Cankurt, M. H. (2021c). Nüzhetü’l-Ebrâr’ın Aksaray Kültür Tarihi Açısından Önemi. VI. Uluslararası Aksaray Sempozyumu (27-28 Ekim 2021), Aksaray Üniversitesi Somuncu Baba Tarih ve Kültür Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 65-91.
• Cankurt, M. H. (2022a). Şerh-i Tecelliyyât-ı Ehl-i Cennet Efendi (Rızâyî). https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/serh-i-tecelliyyat-i-ehl-i-cennet-efendi-rizayi [Erişim tarihi: 12.11.2023].
• Cankurt, M. H. (2022b). Tezkiretü’s-Sâlikîn ve Risâletü’n-Nâdimîn/Menâkıb-ı Hüdâyî (Rızâyî). https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tezkiretu-s-salikin-ve-risaletu-n-nadimin-menakib-i-hudayi-rizayi [Erişim tarihi: 12.11.2023].
• Cankurt, M. H. (2022e). Tuhfetü’l-Kudât (Rızâyî).https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tuhfetu-l-kudat-rizayi [Erişim tarihi: 12.11.2023].
• Cankurt, M. H. (2022d). Tuhfetü’l-Menâzil fi’l-Menâsik (Rızâyî). https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tuhfetu-l-menazil-fi-l-menasik-rizayi [Erişim tarihi: 19.11.2023].
• Cankurt, M. H. (2021a). Peygamber Aşkının Zirvesi Miftâhu’s-Sa’âde (Mutluluk Anahtarı)-Manzûm Kasîde-i Bürde Şerhi-. Aksaray Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Kültür Yayınları-25.
• Cankurt, M. H. (2021b). Tezkiretü’s-Sâlikîn ve Risâletü’n-Nâdimîn (Azîz Mahmûd Hüdâyî Menâkıbnâmesi) Metin-İnceleme-Sözlük-Dizin. Aksaray Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Kültür Yayınları.
• Cankurt, M. H. (2022). Seyyid Hasan Rızâyî El-Aksarâyî. Şehr-i Sülehâ-Aksaray’ın Tarihî-Tasavvufî Şahsiyetleri, T.C. Aksaray Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Eğitim Yayınları, 319-347.
• Ceyhan, A. (2019). Aksaraylı Hasan Rızâî’nin Sad-Kelime-i Alî Tercümesi. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi 6(16), 371-400.
• Ceyhan, A. (2022c). Miftâhu’s-Sa’âde. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/miftahu-s-sa-ade-rizai [Erişim tarihi: 23.11.2023].
• Ceyhan, A. (2022a). Kân-ı Ma’ânî (Rızâyî). https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/kan-i-maani-rizayi [Erişim tarihi: 17.12.2023].
• Ceyhan, A. (2022b). Rızâî, Hasan Rızâî-i Aksarâyî. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rizai-hasan-rizaii-aksarayi
• Ceyhan, A. (2006). Türk Edebiyatı’nda Hazret-i Ali Vecizeleri. Öncü Kitap.
• Coşkun, M. (2002). Manzum ve Mensur Osmanlı Hac Seyahatnameleri ve Nâbî’nin Tuhfetü’l-Harameyn’i. T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çağırıcı, M. (2006). Hasan Rızâyî ve Tezkiretü’s-Sâlikîn ile Mahmûdiyye Adlı Eserlerin Tahkîk ve Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Çelik, A. (2022). Cûy-ı Rahmet (Rızâyî). https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/cuy-i-rahmet-rizayi [Erişim tarihi: 18.11.2023].
• Çelik, A. (2016). Aksaraylı Hasan Rızâyî’nin Nazm-ı Ahkâm-ı Sâl-i Türkân Adlı Eseri”, I. Uluslararası Aksaray Sempozyumu (Kültür, Tarih, Din, Medeniyet), Aksaray Üniversitesi Somuncu Baba Tarih ve Kültür Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 67-84.
• Çelik, A. (2015). Hasan Rızâyî’nin Cûy-ı Rahmet Adlı Gülistân Tercümesi. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 33, 211-216.
• Çelik, A. (2017a). Hasan Rızâyî’nin Cûy-ı Rahmet Adlı Manzum Gülistân Şerhinde Ayet ve Hadis İktibasları. SUTAD, 42, 303-323.
• Çelik, A. (2017ç). Şem’î’nin Şerh-i Gülistân’ı ile Hasan Rızâyî’nin Cûy-ı Rahmet Adlı Gülistân Şerhinin Mukayesesi. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 12 (22), 255-272.
• Çelik, A. (2017c). Özgün Bir Manzum Şerh Örneği: Hasan Rızâyî’nin Cûy-ı Rahmet Adlı Manzum Gülistân Şerhi. Selçuk Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 38, 240-255.
• Çelik, A. (2017b). Klasik Türk Edebiyatında Gülistân ve Hasan Rızâyî’nin ‘Cûy-ı Rahmet’ Adlı Manzum Gülistân Şerhi (İnceleme-Metin). Palet Yayınları.
• Çelik, N. (2001). Fuzûlî’nin Türkçe Divanında Geçen Ayetler ve Yorumları. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6, 131-148.
• Çetin, A. (2010). Şâtıbî, Kâsım b. Fîrruh. Diyanet İslam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfı Yayınları, 38, 376-377.
• Çetin, A. (2012). Tilavet Secdesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 41, 157-159.
• Çollak, F. (1991). Kıraat İlminde İmam Şatibi ve Şatıbiyye. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Çonkor, B. (2018). Latîfî’nin ‘Esmâü Süveri’l-Kur’ân’ İsimli Manzûm Sûre Tertîbi: Yazma Nüshaları, Metin ve Değerlendirme. KAREFAD, 6(2), 35-50.
• Daşdemir, M. (2007). XIV. Yüzyıla Ait Türkçe Manzum Bir Şatibî Şerhi: Keşfü’l-Me’ânî. Ankara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 35, 29-48.
• Daşdemir, M. (2020). Muhammed b. Âşık Selmânü’l-Lazkî, Keşfü’l-Me’ânî. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eken, R. (2016). Hasan Rızâyî’nin Kân-ı Ma’ânî Adlı Manzum Farsça-Türkçe Sözlüğü. Yüksek Lisans Tezi. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi.
• Ekici, H. (2019). Hasan Rızâyî’nin Kân-ı Ma’ânî Adlı Eserinde Sosyal Hayat Unsurları. IV. Uluslararası Aksaray Sempozyumu (24-26 Ekim 2019), Aksaray Üniversitesi Somuncu Baba Tarih ve Kültür Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 51-70.
• Erdoğan, K. ve Cankurt, H. (2013). Fenâyî Ehl-i Cennet Efendi, ‘Tecelliyât’ adlı Arapça eseri ve Tecelliyât’a Hasan Rızâyî El-Aksarâyî Tarafından Yapılan Manzûm-Mensûr Türkçe Tercüme/Şerh Üzerine. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8(4), 783-816.
• Hasan Rızâî bin Abdu’r-rahmân Aksarâyî. Tertîbü Süverü’l-Kur’âni’l-’Azîm [Tezkiretü’s-Sâlikîn ve Risâletü’n-Nâdimîn’le beraber] İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Osman Ergin Türkçe Yazmaları, No. 41.
• Işık, E. (1992). Beyyine Sûresi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 6, s. 98-99). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kaplan, Y. (2016). Kur’ân Surelerine Dair Yazılmış Manzum Bir Örnek: Dâ’î ve Suveri’l-Kur’ân’ı. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 2(1), Winter, 267-280.
• Kaplan, Y. (2017). Kur’an Surelerine Dair Yazılmış Manzum Bir Örnek Daha: Senâ’î ve Suverü’l-Kur’ân’ı. SUTAD, 41, 1-12.
• Kaplan, Y. (2019). Abdülbârî Âdem Çelebi ve “Mu’înü’l-Hıfz” Adlı Suverü’l-Kur’ânı. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 23, 479-502.
• Kuzubaş, M. (2003). Divan Şiirine Kaynaklık Etmesi Bakımından Kur’ân: Fuzûlî’nin Gazelleri Örneğiyle. Diyanet İlmi Dergi, Yaz Sayısı, 101-116.
• Levend, A. S. (2008). Türk edebiyatı tarihi, Cilt 1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Müstakîm-zâde Süleyman Sa’deddîn Efendi (2002). Mecelletü’n-Nisâb Fi’n-Niseb ve’l-Kuna ve’l-Elkâb, Kültür Bakanlığı Yayınları/2355, Kütüphaneler Genel Müdürlüğü Yayın No: 32.
• Okatalı, B. (2022a). Dîvânçe (Rızâî). https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/divance-rizai [Erişim tarihi: 12.11.2023].
• Okatalı, B. (2022b). Hacı Selim Ağa Yazma Eser Kütüphanesi Hüdâyî Efendi Koleksiyonu 1800 Numaralı İlâhî Mecmû’ası (İnceleme-Metin-Mestap’a Göre Tasnif). Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi.
• Özkat, M. (2016). Trabzonlu Şâkir Ahmed Paşa (öl. H. 1234/1819) ve Dikkatlerden Kaçan Bir Eseri: Hulâsatü’l-Ahkâm. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 35, 195-246.
• Özkat, M. (2021). Elbistanlı Ahmed Hayâtî Efendi ve Kur’ân-ı Kerîm’deki Sûrelerle İlgili Eseri: Risâle Fî ‘Adedi’s-Süveri’l-Kur’âniyye. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 4(1), 35-84.
• Pilgir, E. (2021). Hirzu’l-Emânî’nin Kıraat Tedrisatındaki Serencamı. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 62(1), 251-268.
• Sarıçiçek, R. (2022). Ravz-ı Verd. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/ravz-i-verd [Erişim tarihi: 10.10.2023]. Sert, D. (1985). Şâtibî’nin Hayatı, Kıraat İlmindeki Yeri ve Eserleri. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(1), 85-98.
• Sevgi, A. (1987). Lâtîfî (Hayatı ve Eserleri) İnceleme-Metin. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Söylemez, İ. (2019). Kur’ân Sûrelerine Dair Yazılmış Manzum Bir Örnek: Şeyhulislâm Yahyâ Efendi’nin Tertib-i Süveri’l- Kur’ân’ı. Universal Journal of Theology, 4(1), 1-14.
• Taş, B. (2015). Klasik Türk Edebiyatından Manzum Tefsir. The Journal of Academic Social Science Studies Jasss International Journal of Social Science, 37, 101-121.
• Topaloğlu, B. (2013). Zilzâl Sûresi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 44, 420-421.
• Turan, M. (2012). Hasan Rızâyî ve Kân-ı Ma’ânî İsimli Manzûm Sözlüğü. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(4), 2939-2992.
• Turan, M. (2016). Hekim Nidâî’nin Dürr-i Manzûm Adlı Mesnevisinin Aksaraylı Hasan Rızâyî Tarafından Kaleme Alınan Yeni Bir Nüshası. I. Uluslararası Aksaray Sempozyumu (Tarih, Kültür, Din, Medeniyet), Aksaray Üniversitesi Somuncu Baba Tarih ve Kültür Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 567-583.
• Turan, M. (2020b). Kân-ı Ma’ânî’nin Yeni Bir Nüshası. V. Uluslararası Aksaray Sempozyumu (03-04 Kasım 2020), Aksaray Üniversitesi Somuncu Baba Tarih ve Kültür Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 84-96.
• Turan, M. (2022). Azîz Mahmûd Hüdâyî. Şehr-i Sülehâ-Aksaray’ın Tarihî, Tasavvufî Şahsiyetleri (s. 296-305), Aksaray Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Turan, M. (2018). XVII. Yüzyıl Aksaraylı Divan Şairlerinden Hasan Rızâyî’nin Tezkiretü’s-Sâlikîn İsimli Eserinde Aziz Mahmûd Hüdâyî Etkisi. III. Uluslararası Aksaray Sempozyumu (25-27 Ekim 2018), Aksaray Üniversitesi Somuncu Baba Tarih ve Kültür Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 320-331.
• Turan, M. ve Cankurt, M. H. (2022). Aksaraylı Hasan Rızâyî’nin Kadılık Merkezlerine dair bir eseri. VII. Uluslararası Aksaray Sempozyumu (27-28 Ekim 2022) Aksaray Üniversitesi Somuncu Baba Tarih ve Kültür Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 91-109.
• Türkdoğan. M. G. (2010). Klâsik Türk Edebiyatında Kur’an Kıssalarını Konu Alan Mesneviler. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Klasik Türk Edebiyatının Kaynakları Özel Sayısı -Prof. Dr. Turgut KARABEY Armağanı- içinde (64-92 ss.), 3(15).
• Uçar, H. ve Şen, M. (2017). Hasan Rızâî El-Aksarâyî Nüzhetü’l-Ebrâr El-Muttali’ Li-Esrâri’l-Gaffâr. Aksaray Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Yıldız, A. (2008). Şakir Ahmed Paşa’nın ‘Tertîb-i Nefîs’ Mesnevîsi. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12(2), 179-223.