Son Dönem Çağatay Şairi Nurmuhammed Andelîb’in Sa’d-ı Vakkâs Destanı ve Dil Özellikleri

Yıl 2024, Sayı: 14, 555 - 573, 29.02.2024

Sadi Gedik

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1424323

Öz

Nurmuhammed Andelîb son dönem Çağatay şairidir. Doğum tarihi 1665-1670 veya 1710-1711 yılları olarak tahmin edilmektedir. Memleketi Ürgenç’tir. Ürgenç bugün Özbekistan-Türkmenistan sınırında Türkmenistan’a bağlı bir şehirdir. Çağatay-Türkmen edebiyatının önemli temsilcilerinden olan Andelîb, klasik Türk edebiyatı formlarının yanı sıra destan tarzında da pek çok eser vermiştir. Onun destanlarından biri de Sa’d-ı Vakkâs Destanı’dır. 11’li hece vezniyle dörtlükler hâlinde yazmış olduğu manzum destan 52 dörtlükten oluşmaktadır. Destan Hz. Peygamber’in sahabelerinden Sa’d-ı Vakkâs’ın (r.a.) cömertliği üzerine bina edilmiştir. Fransa Bibliotek National’de kayıtlı olan bir yazmanın içerisinden tespit edilen eser, Çağatay Türkçesi dil özellikleri gösterir. Ancak Andelîb’in yaşadığı coğrafya Türkmen boylarının etkili olduğu bir coğrafyadır. Dönemin ortak yazı dili Çağatay Türkçesidir. Andelib eserini Çağatay Türkçesiyle yazmış olmakla beraber Türkmen-Oğuz özellikleri de belirgin bir şekilde kendini gösterir. Sade bir dille yazılan şiirde bol- fiili bazen ol- olarak kullanılır. Çağatay Türkçesinde iyelik üçüncü teklik şahıs ekinden sonra zamir n’si kullanılmaz. Ancak bu metinde bazen kullanılmıştır. Yönelme hâli eki bazen +a, +e olarak kullanılmıştır. Zarf-fiil eki –p şiirimizde bir Oğuz özelliği olarak –ıp, -ip, -up, -üp olarak kullanılmaktadır. Oğuzname de yazmış olan Andelîb’in Sa’d-ı Vakkâs Destanı 18. yüzyılda Türkistan’da destan geleneğinin önemli numunelerinden biridir.

Anahtar Kelimeler

Andelîb, Sa’d-ı Vakkâs Destanı, Çağatayca, Türkmence.

Sa’d-ı Vakkâs Epic and Liguistic Features of the Late Chagatai Poet Nurmuhammed Andelib

Öz

Nurmuhammed Andelib is a late Chagatai poet. His date of birth is estimated as 1710-1711 or 1665-1670. His hometown is Ürgenç. Today, Urgench is a city in Turkmenistan, on the Uzbekistan-Turkmenistan border. Andelib, one of the important representatives of Chagatai-Turkmen literature, produced many works in the epic style and classical Turkish literature forms. One of his epics is the Sa'd-ı Vakkâs Epic. The poem, which he wrote in stanzas in 11-syllable meter, consists of 52 quatrains. The epic is built on the generosity of Sa'd-ı Vakkas, one of the companions of the Prophet. The work, identified in a manuscript registered in the French Bibliotek National, shows Chagatai Turkish language features. However, the geography where Andelib lives is a geography where Turkmen tribes are influential. The common written language of the period was Chagatai Turkish. Although Andelib wrote his work in Chagatai Turkish, Turkmen-Oghuz characteristics also show themselves clearly. In poetry written in simple language, the verb bol- is sometimes used as ol-. In places where the pronoun n is not normally used in Chagatai Turkish, it is sometimes used in this poem. The dative suffix is sometimes used as +a, +e. The gerund suffix -p is used in our poetry as -ip, -ip, -up, -üp as an Oghuz characteristic. The Sa'd-ı Vakkâs Epic of Andelib, who also wrote an Oğuzname, is one of the important examples of the epic tradition in Turkestan in the 18th century.

Anahtar Kelimeler

Andelib, Sa, Chagatai, Turkmen.

Kaynakça

• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Aşırov, A. (2011). Dili Destanlı Şair. Kardeş Kalemler, 54, 23-33.
• Biray, H. (1989) Andelip ve Oğuznamesi. Milli Folklor, 1(4), 12-14.
• Dursun, T. (2016). Nurmuhammet Andalıp’ın Baba Ruşen, Zeynel Arap ve Kıssa-yı Firgun Halk Hikâyelerinin İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi.
• Eckmann, J. (2009). Çağatayca El Kitabı (Çev. Günay Karaağaç). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Gedik, S. (2020). Kimya Baba Rahim Meşreb. İstanbul: Hiperyayın.
• Gezer, H. (2023). Son Dönem Çağatay Yazı Dilinin Temsilcisi Nurmuhammed Andelib’in Kıssa-yı Fir’avn Destanı. Turkologia, 3(115), 127-149.
• Hatipoğlu, İ. (2008). Sa’d Bin Ebû Vakkâs. İslam Ansiklopedisi (C. 35, s. 372-374). İstanbul: TDV Yayınları.
• Kaçalin, M. (2011) Niyazi Nevayi’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar El-Lugati’n-Nevaiyye ve’l-İstişhadatu’l- CaàÀtÀiyye. Ankara: TDK Yayınları.
• Kocaoğlu, T. (2003). Tarihi Türk Lehçeleri Metinlerinin Transkripsiyonlanmasında Kapalı ė / i Meselesi. Türk Kültürü, 483-484, 266-281.
• Sami, Ş. (1996). Kâmûsu’l-A’lâm. C. 5. Ankara: Kaşgar Neşriyat.
• Selçuk, E. (2011). Andelip’in Gazelleri Üzerine Bir İnceleme. Türkmen İlmi Galkınış ve Halkara Gatnaşıklar Yolunda (İlmi Makaleler Yıgındısı), 6, 1-17.
• Sağlam, S. (2014) Nurmuhammet Andalıp, TEİS. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nurmuhammet-andalip [Eririm tarihi: 13.11.2023].
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.