Anadolu Ağızlarında –(I₄)l- Çatı Ekinin Fonksiyonları

Yıl 2024, Sayı: 16, 232 - 249, 28.06.2024

Cansu Okan

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1458771

Öz

Anadolu ağızları ile ilgili, günümüze kadar yerli ve yabancı araştırmacılar tarafından birçok çalışma yapılmış ve yapılmaya da devam edilmektedir. Ülkemizde 1940’lı yıllardan itibaren ağız çalışmalarına ağırlık verilmesine rağmen henüz üzerinde çalışılmamış ağız bölgeleri mevcuttur. Sosyal, kültürel ve çeşitli teknik alandaki hızlı değişme ve gelişmeler o yörenin ağız özelliklerini etkilemekle beraber yazı diline de yaklaştırmaktadır. Bugün ağızlar üzerine yapılan çalışmalar nicelik bakımından önemli bir seviyeye ulaşmış olmasına rağmen nitelik bakımından yeterli seviyeye ulaşamamıştır. Ağızların çeşitli yönleri üzerine çalışmalar yapılmış ancak araştırmacıların bazıları Anadolu ağızlarını ses, şekil ve cümle bilgisi açısından incelerken, bazıları da sadece ses bilgisi açısından incelemiştir. Çatı ekleri de bu ağız çalışmalarının şekil bilgisi bölümünde bizce çok da önem verilmeden ve fonksiyonları da dikkate alınmayarak şekle dayalı bir yaklaşımla ele alınmıştır. Meseleye şekli merkeze alan bir anlayış çerçevesinde bakılması aynı fonetik değere sahip morfemlerin birbirinden farklı fonksiyonları icra ettiğinin göz ardı edilmesine yol açmıştır. Anadolu ağızlarında incelediğimiz “edilgen çatı” ve “dönüşlü çatı” için kullanılan –(I₄)l- eki anlam-işlev odaklı bir yaklaşımla ele alınmış olup fonksiyonları da buna göre belirlenmiştir. Metin bağlamını esas aldığımız için edilgen çatı ve dönüşlü çatı eklerinin fonksiyonları tayin edilirken cümle içindeki diğer ek ve kelimelerle ilişkisi göz önünde bulundurulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Edilgen çatı, dönüşlü çatı, fonksiyon, anlam-işlev.

Functions of Voice Suffix –(I₄)l- in Anatolian Dialects

Öz

Many studies on Anatolian dialects have been carried out by local and foreign researchers until today and continue to be done. Although dialect studies have been emphasized in our country since the 1940s, there is a dialect regions that has not been studied yet. Rapid changes and developments in social, cultural and various technical fields affect the dialect characteristics of that region and bring it closer to the written language. Although today’s studies on dialects have reached a significant level in terms of quantity, they have not reached a sufficient level in terms of quality. Studies have been conducted on various aspects of dialects, but while some researchers examined Anatolian dialects in terms of phonetics, morphology and sentence information, others examined them only in terms of phonetics. In our opinion, voice suffixes were handled with a shape-based approach in the morphology section of these dialect studies, without giving much importance to them and without taking their functions into consideration. Looking at the issue within the framework of a form-centered approach has led to ignoring the fact that morphemes with the same phonetic value perform different functions. The –(I₄)l- suffix used for “passive voice” and “reflexive voice” that we examined in Anatolian dialects was handled with a meaning-function-oriented approach and its functions were determined accordingly. While determining the functions of passive voice and reflexive voice suffixes, their relationship with other suffixes and words in the sentence was taken into consideration in order to base the context of the text on.

Anahtar Kelimeler

Passive voice, reflexive voice, function, meaning-function.

Kaynakça

• Abaz, A. (2004). Çorum-İskilip ve Yöresi Ağızları. Yüksek Lisans Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Ak, Z. (2020). Adana İli Aladağ İlçesi Ağız İncelemesi. Yüksek Lisans Tezi. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Akar. A. (2013). Muğla ve Yöresi Ağızları (Gramer-Metin-Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akca, H. (2012). Ankara İli Ağızları. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Atabay, N. vd. (1983). Sözcük Türleri. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Aydoğdu, Ö. (2011). Çankırı İli ve Yöresi Ağızları. Doktora Tezi. Elâzığ: Fırat Üniversitesi.
• Ayduttu Çevik, S. (2022). Ceyhan İlçesi Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi.
• Başdaş, C. (2006). Türkçede Üçüncü Grup (Ara) Ekler. I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı Bildirileri- 6-27 Eylül 2006, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s. 400-406.
• Başkan, A. (2012). Bismil Ağzı (İnceleme-Metinler-Dizin). Yüksek Lisans Tezi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi.
• Bayraktar, F. S. (2000). Kayseri Merkez İlçe Ağzı (Metin-Gramer-Sözlük). Doktora Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
• Bekar, B. (2011). Kütahya Domaniç Ağzı. Yüksek Lisans Tezi. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi.
• Bilyaz, B. (2019). Kocaeli Kandıra Ağzı. Yüksek Lisans Tezi. Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi.
• Boz, E. (2016). Türkçe Ek Tasnifinde İki Aykırı Yöntem: İndirgeyici ve Çoğaltıcı Tasnif, Türk Dilinde Eklerin Sınıflandırılması Sempozyumu, İstanbul.
• Caferoğlu, A. (1994). Anadolu Ağızlarından Toplamalar (Kastamonu, Çankırı, Çorum, Amasya, Niğde İlbaylıkları Ağızları, Kalaycı Argosu ve Geygelli Yürüklerinin Gizli Dili). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 82.
• Caferoğlu, A. (1995). Anadolu İlleri Ağızlarından Derlemeler (Van, Bitlis, Muş, Karaköse, Eskişehir, Bolu ve Zonguldak İlleri Ağızları). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 591.
• Caferoğlu, A. (1995). Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler (Niğde, Kayseri, Kırşehir, Yozgat, Ankara Vilāyetleri ile Afşar, Saçıkaralı ve Karakoyunlu Uruklarının Ağızları). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 585.
• Çavga, U. (2020). Konya Ereğli İlçesi Belkaya Ağzı (Ses Bilgisi-Şekil Bilgisi-Metinler Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi.
• Delice, İ. (2000). Türk Lehçe ve Şivelerinde Fiil Çatılarının İşlenişi Bağlamında Yeni Bir Yaklaşım Denemesi. Ahmet Yesevi Üniversitesi, III. Uluslararası Türkoloji Kongresi.
• Delice, İ. (2000). Türk Dilinde İşlevsel Ek Tasnifi Denemesi, Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 24, Sivas.
• Demirkaya, G. E. (2021). Kars Arpaçay ve Akyaka Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Kars: Kafkas Üniversitesi.
• Doğan, M. (2012). Aksaray ve Yöresi Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük). Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Doğan, M. (2018). Kovancılar Ağzı. Yüksek Lisans Tezi. Elâzığ: Fırat Üniversitesi.
• Doğru, F. (2017). Eskişehir İli Manav Ağızları. Doktora Tezi. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi. Emre, A. C. (1945). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Elbir, D. (2011). Eğirdir ve Yöresi Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Erbaşı, Y. (2019). Ardahan İli Damal İlçesi Ağzı. Yüksek Lisans Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
• Ercilasun, A. B. (1983). Kars İli Ağızları –Ses Bilgisi-. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayın No.: 29.
• Erdem, M. D. ve Kirik, E. (2011). Kahramanmaraş ve Yöresi Ağızları. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Valiliği Yayın No: 11.
• Ergin, M. (1998). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
• Ertekinoğlu, S. (2015). Ahlat Ağzı. Doktora Tezi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Eryiğit, C. (2014). Gölhisar Ağzı (Giriş-İnceleme-Metinler-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Gök, Ç. (2019). Gümüşhane İli Kale Köyü ve Civarı Köylerinin Ağız İncelemesi. Yüksek Lisans Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi.
• Grunina, E. (2000). Fiil Çatısı Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1997, s. 195-213.
• Gülensoy, T. (1988). Kütahya ve Yöresi Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 536
• Gülensoy, T. (2000). Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gülseren, C. (2021). Malatya İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük-Dizinler). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 737.
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları, 673, Ankara.
• Gülsevin, G. (2020). Uşak İli Ağzıları (Dil Özellikleri-Metinler-Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürsoy Naskali, E. (1997). Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu. Ankara: TDK Yay.:667.
• Güzel, Ö. (2019). Antalya İli Kumluca İlçesi ve Yöresi Ağızları. Yüksek Lisans Tezi. Antalya: Akdeniz Üniversitesi.
• Haşimi, A. (2016). Kırıkkale İli Ağızları (İnceleme-Metin-Sözlük). Doktora Tezi. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi.
• Hengirmen, M. (2006). Türkçe Temel Dilbilgisi. Ankara: Engin Yayın Evi.
• Kalay, E. (1998). Edirne İli Ağızları (İnceleme-Metin). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 694.
• Kanaç, I. (2010). Denizli’nin Babadağ İlçesi Ağzı. Yüksek Lisans Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi.
• Kanık, E. (2021). Antalya İli Gündoğmuş İlçesi ve Yöresi Ağızları. Yüksek Lisans Tezi. Antalya: Akdeniz Üniversitesi.
• Karahan, L. (2014). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 630.
• Karakaya, M. (2022). Antalya İli Serik İlçesi ve Yöresi Ağızları. Yüksek Lisans Tezi. Antalya: Akdeniz Üniversitesi.
• Kayılan, F. (2018). Çal ve Yöresi Ağızları. Yüksek Lisans Tezi. Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi.
• Kemik, F. (2019). Alaçam (Samsun) Ağzı. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi.
• Kocakerim, H. F. (2014). Gaziantep Şahinbey Ağzı. Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi.
• Koç, A. (2021). Iğdır İli Ağızları (İnceleme-Metin-Sözlük). Doktora Tezi. Elâzığ: Fırat Üniversitesi
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s. 35.
• Korkmaz, Z. (2019). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmazyiğit, A. (2010). Çayıralan ve Yöresi Ağızları. Yüksek Lisans Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Kürüm, M. (2021). Bayburt ve Yöresi Ağızları (Giriş-İnceleme-Metinler-Sözlük). Doktora Tezi. Elâzığ: Fırat Üniversitesi.
• Mutlu, H. K. (2008). Balıkesir İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük-İndeks). Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Ordu, A. (2019). Gülnar Ağzı (Giriş-İnceleme-Metinler-Dizin). Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Öçalan, M. (2004). Sakarya İli Ağızları. Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Özçelik, S. (1997). Urfa Merkez Ağzı (İnceleme-Metinler-Sözlük). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 666.
• Özçelik, S. & Boz, E. (2009). Siverek Merkez Ağzı (Dil İncelemesi-Metinler-Sözlük). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Özgül, A. G. (2020). Ladik (Samsun) Ağzı. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi.
• Özmen, Ş. (2007). Muş Merkez Ağzı (İnceleme-Metin-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Elâzığ: Fırat Üniversitesi.
• Öztürk, D. (2008). Kütahya Emet Yöresi Ağzı (İnceleme-Metinler-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi.
• Pehlivan, G. (2019). İzmir İli Bayındır İlçesi Ağzı. Doktora Tezi. Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi.
• Polat, F. (2000). Şavşat ve Yöresi Ağızları. Yüksek Lisans Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Polat, G. (2019). Cihanbeyli Ağızları. Yüksek Lisans Tezi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi.
• Sarıahmet, E. (2018). Rize Çamlıhemşin Ağzı. Yüksek Lisans Tezi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi.
• Şakirova, K. (2019). Keçiborlu Ağzı (Giriş-İnceleme-Metinler-Sözlük).Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Şavklı, A. (2015). Senirkent Ağzı (İnceleme-Metinler-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Tezcan, F. (2019). Şarkikaraağaç Ağzı (İnceleme-Metin-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Topaloğlu, A & Gürlek, M. (2016). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Turan, Z. (2006). Artvin İli Yusufeli İlçesi Uşhum Köyü Ağzı. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 862.
• Turan, Z. (2018). Türk Dilinin Eklerini Sınıflandırmanın Esasları. Türkbilig, (35), 97- 110.
• Ünal, E. (2010). Reşadiye Yöresi Ağızları (İnceleme-Metin-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi.
• Üstünova, K. (2012). Geçişlilik-Geçişsizlik Nitelikleri Değişken Olabilir Mi?, Turkish Studies, 7(2), 7-14.
• Vardar, B. (1980). Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara: Sevinç Basımevi.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• Yavaş, Ö. (2009). Kütahya Aslanapa ve Yöresi Ağzı. Yüksek Lisans Tezi. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi.
• Yazıcı, S. (2006). Dörtyol Ağzı. Yüksek Lisans Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Yıldırım, A. (2004). Niğde İli İçmeli Kasabası Ağzı. Yüksek Lisans Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Yıldırım, Ü. (2007). Ayrancı (Karaman) Yöresi Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Elâzığ: Fırat Üniversitesi.
• Yılmaz, M. (2006). İscehisar ve İhsaniye Ağzı. Yüksek Lisans Tezi. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi.
• Yılmaz, S. (2013). Gösterenleri Aynı Gösterilenleri Farklı Fiillere Yönelik Bir İnceleme. Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, 8(1), 2875-2894.
• Yücel, B. (2011). Türkiye Türkçesinde Fiil Çatıları. Ankara: Türk Gramerinin Sorunları Toplantısı II, Türk Dil Kurumu Yayınları