Oğuz Kağan’da Derin Ekoloji Açısından “Doğa ve İnsan”

Yıl 2024, Sayı: 16, 202 - 216, 28.06.2024

Muhammet Atasever

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1468448

Öz

İlkel zamanlardan modern zamanlara değin insanoğlu, hayat sürdüğü hemen her çağ ve mekânda, sair canlı ve cansızları; görece idare edilmesi, üzerinde söz söylenmesi, yönlendirilmesi ve yönetilmesi gereken nesneler olarak görmüştür. Öteki olanları, hususen Endüstri Devrimi ile birlikte artan bir hızla kendi tasarrufunca kullanmış, evrende diğer varlıkların da söz hakkı ve temelde yaşam hakkı olduğunu unutmuştur. İnsanın bu egoist tutumu, sınırları yerküreyi aşan, uzay boşluğuna varan; hatta görece diğer gezegenlere dahi sıçrayan bir ekolojik çarpıklığı, kirliliği ve yok oluşu beraberinde getirmiştir. Ekoeleştiri, insanın benmerkezci tavrı ve neticelerine bir karşı çıkış hareketidir. Söz konusu itirazın temelinde ise; dünyamız, bünyesinde barındırdıkları ile bir bütündür savı yatar. Disiplinlerarası bir kuram olan Çevreci Eleştiriye göre varlık alemi, doğrudan yahut dolaylı olarak birbirleri ile iletişim hâlindedir. İnsan, kendisini salt özne sayarak ayrıştırıp diğer yeryüzü sakinlerini kontrol altına alınması gerekenler gibi görüp ötekileştiremez. Yeryüzünde hacmi ile yer tutan her nesneyi; cinsiyet, ırk, sınıf ve tür ayrımına tabi tutmadan kabul etmenin ve kolektif yaşamın gerekliliğini savunan Ekoeleştirinin edebî olana bakan penceresi Derin Ekoloji ise, esasen yazın dünyasında var ve var olacak yazınsal yaratmaların kâinata bakış açısı ve zikredilen yaratmalarda yerkürelilerin oturtulduğu konum ile ilgilenir. Derin Ekolojinin inceleme alanına giren ve işaret ettiği, ekosistem farkındalığı ile ortaya konan çağdaş edebî mahsullerin yanında, milletlerin kendi kadim kültürlerine ait yazılı ve sözlü halk anlatılarının, çevreci bilinç oluşturma adına, eğitimsel süreçlerde işe koşulup koşulamayacağının sorgulandığı bu çalışmada, canlı ve cansız hemen tüm varlığı kutsayan Oğuz Türkünün insan ötesine bakışı, Oğuz Kağan Destanı özelinde, Derin Ekoloji perspektifinden ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Oğuz Kağan Destanı, ekoeleştiri, derin ekoloji, doğa, insan.

“Nature and Human” in Terms of Deep Ecology in the Oghuz Kagan Epic

Öz

Throughout history, spanning from ancient epochs to contemporary eras, humanity has consistently perceived both animate and inanimate entities as objects necessitating some degree of regulation, manipulation, and governance within the various contexts they inhabit. This inclination towards dominance has notably intensified with the advent of the Industrial Revolution, as humans increasingly exploited their surroundings for personal gain, often disregarding the inherent agency and entitlement to existence of other entities within the cosmos. This anthropocentric disposition has precipitated ecological imbalances, pollution, and the specter of extinction, extending its repercussions beyond terrestrial confines into the realm of outer space and, conceivably, onto extraterrestrial bodies. Ecocriticism emerges as a counterforce against humanity's anthropocentric ethos and its resultant ramifications. Central to this dissent is the contention that our planet constitutes an interconnected entirety, inclusive of all its constituents. Environmental Criticism, an interdisciplinary framework, posits that the fabric of existence fosters direct or indirect interrelations among its elements. Consequently, human beings cannot divorce themselves as mere agents, relegating other denizens of the Earth to subordinate roles requiring oversight and dominion. Deep Ecology, a facet of Ecocriticism, serves as a literary conduit advocating for the imperative of communal coexistence and the unconditional acceptance of all entities inhabiting Earth's domain, transcending distinctions of gender, race, class, and species. Primarily concerned with the literary milieu, Deep Ecology underscores the perspectives embedded within extant and prospective literary works, contemplating humanity's role within the cosmic narrative and its portrayal therein. This study investigates the potential integration of written and oral folk narratives from ancient cultural traditions into educational frameworks aimed at fostering environmental consciousness. In addition to contemporary literary works foregrounding ecosystem awareness, Deep Ecology provides a critical lens through which to analyze and elucidate pertinent themes. Specifically, the perspective of the Oghuz Turk, characterized by a reverence towards virtually all animate and inanimate entities, transcending human-centric boundaries, is examined within the purview of Deep Ecology, with particular emphasis on the Oghuz Kagan Epic.

Anahtar Kelimeler

Oghuz Khan, ecocriticism, deep ecology, nature, human.

Kaynakça

• Aça, M. (2008). Mitten Destana Beden. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 1(2), 39-58.
• Aça, M. & Yolcu, M. A. (2021). Halk Bilgisinin İnanış Temelli Temsilleri. Halk Bilimi El Kitabı (ed. Mustafa Aça). Ankara: Nobel Akademi, 345-440.
• Albayrak, K. (2010). Dinlerin Rengi Renklerin Dili. Ankara: Sarkaç Yayınları.
• Alyılmaz, C. (2010). Türk Kültürünün Oluşumunda Damgaların Rolü. Türk Dünyası Mimarlık ve Şehircilik Kurultayı Bildirileri. Ankara: Türkiye Belediyeler Birliği, 81-87.
• Artun, E. (2014). Türk Halkbilimi. Adana: Karahan Kitabevi.
• Arvas, A. (2012). Türk Destanlarına Yansıyan “Göç Olgusu”na Genel Bir Bakış. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, Balkan Özel Sayısı-I, 215-226.
• Asimov, I. (2018). Yeryüzü Ölüyor (çev. Ahmet Cemal). Cogito, 2, 37-41.
• Atsız, H. N. (1997). Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: İrfan Yayımcılık.
• Bang, W. & Rahmeti, G. R. (1970). Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Braidotti, R. (2018). İnsan Sonrası (çev. Öznur Karakaş). İstanbul: Kolektif Kitap.
• Bütüner, Ş. (2021). Çevre Bilinci Oluşturmada Türk Mitolojisinin Rolü: Dede Korkut Hikâyelerine Ekoeleştirel Bir Yaklaşım. Türk Dünyası Araştırmaları, 129(255), 433-448.
• Chidester, D. (2021). Animizm (çev. Tuğba Aydoğan). Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 14(33), 427-433.
• Çelepi, M. S. (2020). Doğaya Uyarlanma Stratejisi Olarak Orhun Abidelerindeki Türk Biyoetiği. Milli Folklor, 16(128), 5-18.
• Çelik, E. E. (2019). Yerkürelilerin Ortak Yaşamı Mevcut Ortaklıklar, Yeni Yaşamlar. Cogito, 93, 54-68.
• Çelik A. & Ortakçı A. (2019). Ekoeleştiri Folklor ve Edebiyat İncelemeleri. Ankara: Kömen Yayınları.
• Çeribaş, M. (2021). Türk Kültüründe Kut İnancı ve Kut Aktarma Yolları. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 14(36), 1185-1206.
• Ebulgazi Bahadır Han. (1974). Şecere-i Terâkime (Türklerin Soy Kütüğü) (haz. Muharrem Ergin). İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser-33.
• Elçin, Ş. (1993). Türk Edebiyatında Tabiat. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Eliade, M. (1993). Mitlerin Özellikleri (çev. Sema Rifat). İstanbul: Simavi Yayınları.
• Enveri, E. (2018). Türk Yaratılış Mitlerinde Toprak. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 11(24), 91-99.
• Ercilasun, A. B. (2007). Makaleler Dil-Destan-Tarih-Edebiyat (haz. Ekrem Arıkoğlu). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2019). Nehir Destan Oğuzname (Oguz Bitig). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Garrard, G. (2017). Ekoeleştiri: Ekoloji ve Çevre Üzerine Kültürel Tartışmalar. (çev. Ertuğrul Genç). İstanbul: Kolektif Kitap.
• Gülensoy, T. (1989). Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgaları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Günay, Ü. & Güngör, H. (2009). Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dinî Tarihi. İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Gökalp, Z. (2007). Türk Töresi (haz. Yusuf Çotuksöken). Bütün Eserleri - Bir Ziya Gökalp Kitaplar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 89-164.
• Gökyay, O. Ş. (1968). Dede Korkut Hikâyeleri ve Önemi. Türk Dili, Türk Halk Edebiyatı Özel Sayısı, (207), 424-435.
• Hitchcock, L. A. (2015). Kuramlar ve Kuramcılar Çağdaş Düşüncede Antik Edebiyat (çev. Seda Pekşen). İstanbul: İletişim Yayınları.
• İnan, A. (1998). Makaleler ve İncelemeler II. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnan, A. (2006). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kabak, T. (2018). Dadaloğlu’nun Şiirlerine Ekoeleştirel Bir Yaklaşım. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 11 (21), 36-47.
• Kafesoğlu, İ. (2011). Türk Millî Kültürü. Ankara: Ötüken Neşriyat.
• Kalaycı, N. (2018). Hayvan: Tür mü Birey mi? Doğu Batı, 20 (82), 81-96.
• Kaplan, M. (1979). Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kaplan, M. (2006). Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 1. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kaplan, M. (2007). Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 3 - Tip Tahlilleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kaya, C. (2011). Oğuz Kağan’ın Öldürdüğü Hayvan Hakkında. Dede Korkut ve Geçmişten Geleceğe Türk Destanları Uluslararası Sempozyumu (ed. Yılmaz Yeşil). Ankara: TÜRKSOY, 77-80.
• Koca, S. (2011). Oğuz Kağan Destanının Türk Kültür Tarihi Bakımından Değeri. Dede Korkut ve Geçmişten Geleceğe Türk Destanları Uluslararası Sempozyumu (ed. Yılmaz Yeşil). Ankara: TÜRKSOY, 455-487.
• Köprülü, M. F. (1980). Türk Edebiyatı Tarihi (haz. Orhan F. Köprülü-Nermin Pekin). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Küçük, A.; Tümer, G. & Küçük, M. A. (2009). Dinler Tarihi. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Malçok, E. (2018). Geçmişten Günümüze Ekolojik Kriz ve Çözüm Önerileri. Doğu Batı, 21(83), 143-166.
• Mustafayeva, V. (2022). Kaşkay Türklerinde Tanrı, Göksel Varlıklar ve Gök/Mavi Renk İlişkisi Üzerine Bir İnceleme. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 15(38), 414-434.
• Moldabay, T. & Azmuhanova, A. (2019). Eski Türklerin Dini (çev. Hasan Kızıldağ). Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 12(27), 894-901.
• Nelson, E. S. (2019). Levinas ve Adorno: Bir Doğa Etiği Olabilir mi? (çev. Ertürk Demirel). Cogito, 93, 85-111.
• Oppermann, S. (2012). Ekoeleştiri Çevre ve Edebiyat. Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Ögel, B. (2014a). Türk Mitolojisi I. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (2014b). Türk Mitolojisi II. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özarslan, M. (1998). Oğuz Kağan Destanı'nda Tarihî, Dinî, Beşerî ve Tabiatüstü Unsurlar. Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı (haz. Metin Özarslan, Özkul Çobanoğlu). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 424-438.
• Özarslan, M. (2012). The Historical, Religios, Supernatural, and Social Elements in the Oghuz Kaghan’s Epic. Millî Eğitim, (194), 184-198.
• Peksoy, E. (2018). İnsan, Hayvan, Taş: Nesne, Nesne, Nesne Hayvan Haklarına Yeni Bir Bakış: Nesne Yönelimli Ontoloji. Doğu Batı, 20(82), 97-106.
• Peksoy, E. (2022). İnsan-Sonrasından İnsan-Dışına Nesneler ve İnsanlar. RumeliDe Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 30, 1382-1395.
• Pelliot, P. (1995). Uygur Yazısıyla Yazılmış Uğuz Han Destanı Üzerine. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Rappaport, A. (2006). Ritüel (çev. Kürşat Korkmaz). Halk Bilimde Kuramlar ve Yaklaşımlar 1 (haz. Öcal Oğuz vd.). Ankara: Geleneksel Yayınları, 299-308.
• Roux, J. P. (2011). Türklerin ve Moğolların Eski Dini (çev. Aykut Kazancıgil). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Somuncu, A. Ş. (2023). Çevreci Bir Âşık: Develili Ali Çatak’ın Şiirlerine Ekoeleştirel Bir Yaklaşım. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9 (37), 187-207.
• Şimşek, S. (2021). Bir Epik Kahraman: Manas’ın Yoldaşı Almambet. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 9(29), 131-150.
• Tanyu, H. (1980). İslâmlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları - Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Tezcan, M. (1996). Kültürel Antropoloji. Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Toadvine, T. (2019). Arzunun Önceliği ve Ekolojik Sonuçları (çev. Elif Çağatay). Cogito, 93, 113-127.
• Togan, Z. V. (1972). Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuznâmesi-Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Ahmet Sait Matbaası. Ülken, H. Z. (2007). Türk Tefekkür Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Vries, J. D. (2010). “Doğa mitolojileri” Hakkında Teoriler (çev. Gülten Küçükbasmacı). Halk Bilimde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2 (haz. Öcal Oğuz - Selcan Gürçayır). Ankara: Geleneksel Yayınları, 173-180.
• Wallace, M. (2018). “Tuhaf Bir Ekoloji”: Doğasını Bozduğumuz Bir Doğanın Doğası (çev. Senem Demiralp). Doğu Batı, 21 (83), 181-198.
• Yolcu, M. A. (2018). Türk Halk Kültüründe Tarımsal Ürünlerin Bolluğunu Amaçlayan Ritüeller ve Büyüsel İşlemler. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 11 (23), 90-95.
• Yolcu, M. A. & Aça, M. (2019). Geleneksel Ekolojik Bilgi ve Folklor. Folklor/Edebiyat, 25 (100), 861-871