Türkiye Selçukluları Devleti’nin Anadolu’da İzlediği Yerleşim Politikası

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: 31, 447 - 473, 31.12.2024

Filiz Akçay

https://doi.org/10.38155/ksbd.1376712

Öz

Bu çalışma ile Anadolu’da Osmanlı Devleti öncesinde ilk Türk siyasal birlik olarak Selçuklu egemenliği döneminde (1075-1308) Anadolu’nun kendine özgü jeopolitik yapısı, dönemin değişken sosyal-kültürel-ekonomik koşulları ve Bizans-Selçuklu ilişkileri kapsamında Türkiye Selçukluları Devleti’nin yerleşim politikasının ortaya konması amaçlanmaktadır. Anadolu’ya 1015 (405) yılından sonra başlayan Türk girişlerinden kısa bir süre sonra Türkler, Anadolu’ya hâkim olmaya ve Bizans imparatorluğunun egemenliğinde olan bu coğrafyanın yerleşim yapısını değiştirmeye başlamışlardı. Öyle ki daha XIII. yüzyılda bile Anadolu “Türkiye” olarak adlandırılıyordu. Türkler; 1071 (463) yılında yapılan Malazgirt Savaşı’nın ardından Anadolu’ya girmiş ve ele geçirdikleri topraklarda hızla siyasi örgütlenmelerini tamamlayarak Anadolu’da Türk kültürünü yerleştirme politikası izlemişlerdir. Türkler Anadolu’ya yerleşirken siyasal parçalanma ve organize bir devlet karakterinde olmayışına bağlı olarak, sistemli bir yerleşme süreci gerçekleşememiştir. Türkler Anadolu’daki fetih sürecinde viran olan kentsel ve kırsal bölgeleri yerleşmeye açmak için zorunlu iskân, vergi muafiyeti gibi teşvikler vererek göçebe Türkleri veya çiftçi Hristiyan nüfusun iskân edilmesi politikasını izlemiştir. Ayrıca Türkler Anadolu’da ilk fethedilmeye başladığı esnadan yurt edinilene kadar geçen dönemde durma noktasına gelen uluslararası ticaret yolları üzerinde kervansaraylar inşa etmek gibi iktisadi temele dayanan yerleşme politikaları da izlemişlerdir. Bunun yanında Türkler ticaret alanları, ticari/askeri liman kentleri, panayır/pazar kentleri ile karahisar veya menzil yerleşim birimlerinden meydana gelen kentsel bir organizasyon kurmuşlardır.

Anahtar Kelimeler

Anadolu, Yerleşme, Türkiye Selçukluları

Kaynakça

• Acun, F. (1999). “Tarih Boyunca Pontus”, Milli Mücadele’de Giresun Sempozyumu, 6-7 Mart, Giresun.
• A. Akça, F. (1945). Küçük Denizli tarihi: Yunanlılardan Osmanlılara (1434 M.-832 H) kadar, Denizli: Salih Kitapçıoğlu Basımevi.
• Akdağ, M. (1950). Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş ve inkişafi devrinde Türkiye’nin iktisâdî vaziyeti. Belleten, 13 (51), 497- 571.
• Akdağ, M. (1979). Türkiye’nin iktisadî ve içtimaî tarihi (1 cilt). İstanbul: Tekin Yayınevi.
• Anna Komnena. (1996). Alexiad, Malazgirt’in sonrası (B. Umar, çev.). İstanbul: İnkılâp Kitapevi.
• Asan, Ö. (2000). Pontos kültürü. İstanbul: Belge Yayınları.
• Attaleiates. (2008). Tarih (B. Umar, çev.). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Barkan, Ö. L. (1953). Tarihi demografi araştırmaları ve Osmanlı Tarihi, Türkiyat Mecmuası, (10), 1-26.
• Baykara, T. (1990). Anadolu’nun Selçuklular devrindeki sosyal ve iktisâdî tarihi üzerine araştırmalar. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi.
• Baybars Mansûrî. (1998). Zubdetü’l-fikre fî târîhi’l-hicre. Beyrut: DFG
• Bayram, M. (1994). Selçuklular zamanında Anadolu’da bazı yöreler arasındaki farklı kültürel yapılanına ve siyasi boyutları, SÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (1), 79-92.
• Bayram, M. (2009). Dânişmend Oğulları devleti’nin bilimsel ve kültürel mirası. Ankara: Unimat Ofset.
• Bundârî. (1999). Zübdetü’n-nusra ve Nuhbetü’l-usra, Irak ve Horasan Selçukluları tarihi (K. Burslan, çev.). Ankara: TTK.
• Bozkuş, M. (2001). Anadolu Selçuklularında sosyal dini ve mezhebi yapı. CÜ, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5 (2), 249-257.
• Bütüner, Z. (2014). “Alman seyyah Andreas David Mordtmann ve Tokat”, Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, 25-26 Eylül, Tokat.
• Caffaro. (2013). Genoa and the twelfth-century crusades (M. Hall, J. Phillips, Trans.). England & USA: Ashgate Publishing Limited.
• Caferoğlu, A. (1972). İlk Anadolu vatan kültürü kurucuları. Türkiyat Mecmuası, 17, 1-12.
• Cahen, C. (1968). Ibn Sa’id Sur L’Asie Mineure Seldjuqide. Tarih Araştırmaları Dergisi, 4 (10-11), 41-50.
• Candar, A. & Avni, A. (1934). Türklüğün kökleri ve yayılışı. İstanbul: Necmi İstikbal Matbaası.
• Chalandon, F. (1912). Les Comnenes (2 Cilt). Paris: Yayınevi yok.
• Chandler T. & Fox, G. (1974). 3000 years of Urban Growth. New York-Londra: Academic Press.
• Demirkent, I. (1996). Türkiye Selçuklu hükümdarı Sultan I. Kılıç Arslan. Ankara: TTK.
• Demirkent, I. (2005). Bizans tarihi yazıları, makaleler-bildiriler-incelemeler. İstanbul: Dünya Yayıncılık.
• Ebû Abdullah Muhammed eş-Şerîf el-İdrîsî. İdrîsî. (h. 1422 m. 2002). Kitâbü nüzhetü'l-müştâk fî ihtirâkı’l-âfâk. Kâhire: Mektebetü’l Segâfetü’d-Dîniyye.
• Eskikurt, A. (2020). Anadolu’da Bizans Thema birliklerinin Malazgirt öncesi vaziyetleri: umûmî bir inceleme. USAD. (12), 143-162.
• İbn Battûta T. (Tarihsiz). İbn Battûta seyahatnâmesi (A. S. Aykut, çev.) (1 Cilt). İstanbul: YKY.
• İbn Saîd el-Mağribî. (Tarihsiz). Kitâb el-coğrafya.
• http://alhakawati.net/Content/uploads/Civilization/
• Hasluck, F. W. (1919). Christianity and Islam under the Sultans (2 Cilt). Oxford: Clarendon Press.
• Heaton, H. (1963). Economic history of Europe. New York. terc: (1985). Avrupa iktisat tarihi (M. A. Kılıçbay, O. Aydoğuş, Çev.) (1 Cilt). Ankara: Teori Yayınları.
• Heyd, W. (1975). Yakın Doğu ticaret tarihi (E. Z. Karal, çev.). Ankara: TTK.
• İbnü’l-Verdî. (2017). Bir orta çağ şairinin kaleminden Selçuklular. (M. Alican, çev.). İstanbul: Kronik Yayınları.
• Kaya, P. H. (2021). Ankara’nın sof üretiminin Osmanlı Devleti ticaretindeki yeri ve önemi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Dergisi. 4 (1), 83-91.
• Kâşgarlı Mahmûd. (2005). Divânü Lügâti't-Türk. (S. Erdi, S. T. Yurtsever, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Kaymaz, N. (1964). Anadolu Selçuklularının inhitatında devlet mekanizmasının rolü-I. Tarih Araştırmaları Dergisi, 2 (2-3), 91-156.
• Kerîmüddin Aksarayî. (2000). Müsâmeretü’l-Ahbâr (M. Öztürk, Çev.). Ankara: TTK.
• Kesik, M. (2000). Cenâbî’ye Göre Türkiye Selçukluları. Tarih Dergisi, (36), 213-260.
• Kesik, M. (2003). Türkiye Selçuklu Devleti tarihi: Sultan I. Mesûd dönemi (1116-1155). Ankara: TTK.
• Konyalı, İ. H. (1974). Abideleri ve kitabeleri ile Niğde Aksaray tarihi, 1 Cilt. İstanbul: Fatih Matbaası.
• Köprülü, M. F. (1942). Vakfa ait tarihi ıstılahlar; Ribat. Vakıflar Dergisi, (2), 267-278.
• Köprülü, M. F. (1991). Osmanlı Devleti’nin kuruluşu. Ankara: TTK.
• Laurent, J. (1988). Rum (Anadolu) Sultanlığının menşei ve Bizans (Y. Yücel, çev.). Belleten, 52 (202), 219-226.
• Lebeau. (1833). Histoire du bas empire (M. S. Martin-M. Brosset Publ.),15 Cilt, Paris: Chez Firmin Didot Fréres.
• Manandian, H. A. (1965). The trade and cities of Armenia in relation to ancient world trade (N. G. Garsoian, Çev.). Lizbon: Armenian library of the calouste gulbenkian foundation.
• Mehmed Neşrî. (1949). Kitâb-ı Cihân-Nüma (Neşrî Tarihi) (Haz. F. R. Unat, M. A. Köymen), 1 Cilt. Ankara: TTK.
• Müneccimbaşı. (1935). Anadolu Selçukîleri Müneccimbaşı’ya göre (Haz. H. F. Turgal). İstanbul: Türkiye Matbaası. Müneccimbaşı. (2001). Câmiü’d-Düvel Selçuklular tarihi (A. Öngül, çev.), 2 Cilt. İzmir: Akademi Kitabevi.
• Nizamüddin Şâmî. (1987). Zafernâme (N. Lugal çev.). Ankara: TTK.
• Ocak, A. Y. (2013). Osmanlı toplumunda zındıklar ve mülhidler yahut dairenin dışına çıkanlar (15.-17. yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2002). Alevi ve Bektaşi inançlarının İslam öncesi temelleri, Bektaşi menakıbnamelerinde İslam öncesi inanç motifleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Oğuz destanı (Reşideddin Oğuznamesi). (1982). (Z. V. Togan çev.). İstanbul: Enderun Yayınları.
• Oral, M. Z. (1962). Aksaray’ın tarihi önemi ve vakıfları. Vakıflar Dergisi, (5), 223-240.
• Orkun, H. N. (1994). Eski Türk yazıtları. Ankara: TDKY.
• Ostrogorsky, G. (1981). Bizans devleti tarihi (F. Işıltan, çev.). Ankara: TTK.
• Özergin, M. K. (1965). Anadolu’da Selçuklu kervansarayları. İÜ, Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 15 (20), 141-170.
• Pitcher, D. E. (2001). Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihsel coğrafyası (B. Tırnakçı, çev.). İstanbul: YKY.
• Pirenne, H. (1936). Economic and social history of medieval Europe. Londra: Routledge and Kegan Paul Ltd,. terc: (2013). Ortaçağ avrupası’nın ekonomik ve ticaret tarihi (U. Kocabaşoğlu, çev.). İstanbul: İletişim Yayınları. Rauf, H. (1981). “XI.-XII. Yüzyılda Önasya’da Askeri-Feodalite Müessesesi-Uclar”, VIII. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Ekim, Ankara.
• Ramsay, W. M. (1960). Anadolu’nun tarihî coğrafyası (M. Pektaş, çev.). İstanbul: MEB.
• Ruben, W. (1947). Anadolu’nun yerleşme tarihi ile ilgili görüşler. A.Ü. DTCF Dergisi, 5 (4), 368-391.
• Russell, J. C. (1958). Late Ancient and Medieval Population. Transactions of the American Philosophical Socitey, 48 (3), 1-152.
• Simbat. (1946). Başkumandan Simbat Vekayinamesi (951-1334), (H. D. Andreasyan, Çev.). TTK Basılmamış Tercümeler No: 68.
• Strabon. (2000). Antik Anadolu coğrafyası (Geographika: XII,-XIII-XIV), (A. Pekman, çev.). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Sümer, F. (1960). Anadolu’ya yalnız göçebe Türkler mi geldi?. Belleten, 24 (96), 567-594.
• Sümer, F. (1969). Anadolu’da Moğollar. Selçuklu Araştırmaları Dergisi, (1), 1-147.
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar (Türkmenler) tarihleri-boy teşkilatı-destanları. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Sümer, F. (1984). Eski Türklerde şehircilik. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Sümer, F. (1988). “Ağaçeriler”, TDV İA (s. 460-461) içinde. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Sümer, F. (1990). Selçuklular devrinde Doğu Anadolu’da Türk beylikleri. Ankara: TTK.
• Sümer, F. (1992). Çepniler: Anadolu’daki Türk yerleşmesinde önemli rol oynayan bir Oğuz boyu. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Süryani Mihail. (1944). Süryani Patrik Mihail’in vakayinamesi (1042-1195) (H. D. Andresyan, çev.) 2 Cilt. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi Kütüphanesi No: 956.05, Basılmamış Tercüme.
• Şerefüddin Ali Yezdî. (2013). Emîr Timur (Zafernâme). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Tanyeli, U. (1987). Anadolu Türk kentinde fiziksel yapının evrim süreci, (Doktora Tezi). İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Tekeli, İ. (1980). Anadolu'daki kentsel yaşantının örgütlenmesinde değişik aşamalar. Toplum ve Bilim, (9-10), 36-65.
• Tekindağ, Ş. (1964). Şemsüddin Mehmed Bey devrinde Karamanlılar. İÜ, Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 14 (19), 81-98.
• Tuncel, M. (1991). Anadolu. DİA (3 Cilt). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Turan, O. (1946). Selçuklu kervansarayları. Belleten, 10 (39), 471-496.
• Turan, O. (1971). Selçuklular zamanında Türkiye. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu.
• Turan, O. (1980). Selçuklular ve İslâmiyet. İstanbul: Nakışlar Yayınevi.
• Turan, O. (2004). Doğu Anadolu Türk Devletleri tarihi. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu.
• Turan, O. (2009). Selçuklular tarihi ve Türk İslâm medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Umar, B. (1998). Türkiye halkının ortaçağ tarihi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Urfalı Mateos. Urfalı Mateos Vekayi-nâmesî (952-1136) ve Papaz Grîgor’un Zeyli (1136-1162) (H. D. Andreasyan, Çev., notlar: Edûuard Dulaurer, M. Halîl Yinanç). Ankara: TTK.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1948). “XII. ve XIII. asırda Anadolu’da fikir hareketleri ile içtimai müesseselere bir bakış”, III. Türk Tarih Kongresi, 15-20 Kasım 1943, Ankara.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti teşkilâtına Medhal. Ankara: TTK.
• Wittek, P. (1944). Menteşe Beyliği (O. Ş. Gökyay, çev.). Ankara: TTK.