Karadeniz’de Bir Uğrak Yeri: Araç’ta Nüfus ve Yerleşim (1487-1582)

Yıl 2025, Cilt: 17 Sayı: 32, 47 - 69, 24.06.2025

Sibel Kundakçı

https://doi.org/10.38155/ksbd.1483654

Öz

Anadolu’da kurulmuş en eski yerleşim merkezlerinden biri olan Araç, ilkçağlardan itibaren çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yapmıştır. Türklerin bölgeye yerleşmeye başlamasıyla birlikte de bir Türk yurdu haline gelmiş, Çobanoğluları ve Candaroğulları beyliklerinin kurulduğu coğrafyada yer almıştır. En nihayetinde 15. yüzyılda Osmanlı hâkimiyetine giren Araç, idarî olarak kaza statüsünde Kastamonu Sancağı’na bağlanmıştır. Bu çalışmada, 15. ve 16. yüzyıllarda şehir tarihi çalışmalarının ana kaynağı olan tahrir defterlerine göre Araç’ta nüfus ve yerleşim unsurları değerlendirilecektir. Çalışmanın ana kaynağını Kastamonu Sancağı’nda yapılan tahrirler sonucunda düzenlenen 1487 ile 1582 tarihli mufassal tahrir defterleri ile 1501/02 ile 1580 tarihli müsellem tahrir defterleri oluşturmaktadır. Defterlerin içeriğinden hareketle Araç’ta kent ve kırsal iskân sahaları ile nüfus hareketleri ele alınacaktır. Çalışma boyunca kır iskân sahalarının öne çıktığı bu coğrafyada köyler ve mezralar, müsellem çiftlikleri, Yörükler ve bunların kullandıkları yaylak ve kışlaklar ile madenci cemaati hakkında genel bir çerçeve ortaya konulacaktır. Bu yolla aynı zamanda bahsi geçen yüzyıl içindeki değişim mukayeseli olarak anlatılacaktır. Makalenin kent ve bölge tarihi çalışmalarına katkı sunabileceği düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Araç , Kastamonu , Tahrir Defteri , Kent ve Kırsal Tarih

A Place of Resort in the Black Sea: Population and Settlement in Araç (1487-1582)

Öz

Araç, one of the oldest settlement centers established in Anatolia, has hosted various civilizations since ancient times. With the beginning of the settlement of Turks in the region, it became a Turkish fatherland and was located in the geography where the Cobanoglu and Candarogulları beylics were established. Araç, which eventually came under Ottoman control in the 15th century, was administratively connected to Kastamonu Sanjak in the status of a district. In this study, the population and settlement elements in Araç will be evaluated according to the tahrir notebooks, which were the main source of city historical studies in 15th and 16th centuries. The main source of the study is the mufassal tahrir notebooks dated 1487 and 1582 and the müsellem tahrir notebooks dated 1501/02 to 1580, which were organized as a result of the tahrir notebooks conducted in the Kastamonu Sanjak. From the content of the notebooks, city and rural settlement areas and population movements will be discussed in Araç. Throughtout the study, a general framework will be presented in this geography where rural settlement areas appear about the villages and hamlets, musellem farms, Yoruks and the plateau and winter quarters they use. In this way, at the same time, the alteration in the mentioned century will be described comparatively. It is thought that the article can contribute to city and regional history studies.

Anahtar Kelimeler

Araç , Kastamonu , Tahrir Notebooks , City and Rural History

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Tapu Tahrir Defteri, Defter No: 23M.
• Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Tapu Tahrir Defteri, Defter No: 147.
• Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Tapu Tahrir Defteri, Defter No: 591.
• Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Mühimme Defteri, Defter No: 5, Hüküm No: 1173.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü, Evkaf Defteri, Defter No: 582. 286, Hüküm No: 195.
• İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet Kütüphanesi, Defter No: 63.
• İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet Kütüphanesi, Defter No: 75. Kitap ve Makaleler
• Arıkan, M. (1966). XV. asırda yaya ve müsellem ocakları (toprak tasarrufu, vergi muafiyetleri ve hizmet) (Yayınlanmamış Doçentlik Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Atik, K. (2021). Tımar sistemi ile yaya ve müsellem teşkilatları üzerine karşılaştırmalı bir analiz. Smart Journal, 7 (50), 2357-2369. https://orcid.org/0000-0002-6312-9130.
• Barkan, Ö. L. (1940-41). Türkiye’de imparatorluk devirlerinin büyük nüfus ve arazi tahrirleri ve hakana mahsus istatistik defterleri I-II. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, II/1, 20-59; 214-47.
• Barkan, Ö. L. (1953). Tarihi demografi araştırmaları ve Osmanlı Tarihi. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, X, 1-25.
• Darkot, B. (1997). Kastamonu. İA, VI, 399-403.
• Doğru, H. (1990). Osmanlı İmparatorluğu’nda yaya-müsellem-taycı teşkilatı. İstanbul: Eren.
• Emecen, F. (1989). XVI. asırda Manisa Kazası. TTK.
• Emecen, F. (1991). Sosyal tarih kaynağı olarak Osmanlı tahrir defterleri. Tarih ve sosyoloji semineri (28-29 Mayıs 1990) kitabı içinde (s. 143-156). İstanbul Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Emecen, F. (2013). Yaya ve müsellem. DİA, XXXXIII, 354-356.
• Göyünç, N. (1997). Hane. DİA, XV, 552-553.
• Hicrî 835 tarihli suret-i defter-i sancak-ı Arnavid. (1954). Haz. Halil İnalcık. TTK.
• İlhan, M. (1997). Tahrir faaliyeti ve bu faaliyet esnasında karşılaşılan güçlükler. Ata Dergisi, VII, 85-103.
• İnalcık, H. (2004). Toplum ve ekonomi. Eren.
• İslamoğlu, H. (2016). Osmanlı İmparatorluğu’nda devlet ve köylü. İletişim.
• Kankal, A. (2004). Türkmen’in kaidesi Kastamonu (xv.-xvııı. yüzyıllar arası şehir hayatı). Zafer.
• Kavaklı, Kundakçı, S. ve Dağsever, V. İ. (2022). Evkaf tahrir defterlerine göre araç vakıfları ve tarihi gelişimi. Sosyal, beşeri ve idari bilimler alanında yeni trendler 3 kitabı içinde (s. 661-698). Duvar Yayınları.
• Kavaklı, Kundakçı, S. (2019). Osmanlı klasik döneminde Taşköprü Kazası’nın sosyal ve ekonomik durumu. Hiperlink.
• Kundakçı, S. (2022). Kastamonu, Bolu ve Çankırı sancaklarında suhte olayları (1559-1576). Abant Sosyal Bilimler Dergisi, 22/3, 1155-1170.
• Koç, Y. (2013). Ömer lütfi barkan’ın tarihsel demografi çalışmalarına katkısı ve klasik dönem osmanlı nüfus tarihinin sorunları. Bilig, 65, 177-202.
• Köprülü, M. F. (2006). Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşu. Akçağ.
• Maden, F. ve Çiftçi, F. (2022). Kastamonu şer’iyye sicillerinde Araç. Sonçağ.
• Maden, F. (2024). Araç ve çevresindeki zaviye, tekke ve türbelerin kurumsal işleyişi. Vakıflar Dergisi, 61, 67-91.
• Mete, Z. (2006). Muhassıl. DİA, XXXI, 20-21.
• Öz, M. (1991). Tahrir defterlerinin Osmanlı Tarihi araştırmalarında kullanılması hakkında bazı düşünceler. Vakıflar Dergisi, XXII, 429-439.
• Öz, M. (2000). Tahrir defterlerindeki sayısal veriler. Osmanlılarda Bilgi ve İstatistik içinde (s. 15-321). Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları.
• Öz, M. (2010). Tahrir. DİA, XXXIX, 425-429.
• Özkaya Y. ve Akyıldız, A. (2006). Muhassıl. DİA, XXXI, 18-20.
• Sevim, S. (2000). Tahrir defterlerindeki muhassıl deyimi üzerine bazı bilgiler. Uluslararası Kuruluşunun 700. Yıldönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresinde Sulunan Bildiriler kitabı içinde (s.219-226).
• Şahin, İ. (2001). Kastamonu. DİA, XXIV, 737-739.
• Şahin, İ. (2004). Mezraa. DİA, XXIX, 546-548.
• Tanoğlu, A. (1954). İskân coğrafyası, esas fikirler, problemler, metod. Türkiyat Mecmuası, XI, 1-82.
• Tanrısever, C ve Pamukçu, H. ve Saraç, Ö. (2019). Kastamonu efsaneleri. Detay Yayıncılık.
• Tansel, S. (2014). Osmanlı kaynaklarına göre Fatih Sultan Mehmed’in siyasî ve askerî faaliyetleri. Ankara: TTK.
• Tosunoğlu, A. (1993). Tapu-tahrir defterlerine göre xvı. yüzyılda Kastamonu Sancağı (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tunçel, H. (1996). Mezraa kavramı ve Türkiye’de mezraalar. Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 5, 73-98.
• Turan, O. (1993). Selçuklular tarihi ve Türk İslam medeniyeti. Ötüken.
• Yakupoğlu, C. (2009). İlkçağlardan cumhuriyet’e Araç’ın siyasi ve sosyal tarihi. Yeşil deniz araç’ta kültürel hayatın yedi rengi kitabı içinde (s. 20-72). Kültür Ajans Yayını.
• Yücel, Y. (1998). Anadolu beylikleri hakkında araştırmalar Çoban-oğulları beyliği/Candar-oğulları beyliği 1. TTK.