İvan Gustav Gerber’in İzinde: Hive ve Buhara’ya Zorlu Yolculuk (1732)

Yıl 2025, Cilt: 17 Sayı: 32, 496 - 517, 24.06.2025

Murat Özkan

https://doi.org/10.38155/ksbd.1656678

Öz

İvan Gustav Gerber, Brandenburg-Prusya topraklarında dünyaya gelmiş ve askerî kariyerine çok genç yaşta adım atmıştır. Büyük Kuzey Savaşı sırasında Rusya’nın müttefiki Saksonya ordusunda görev almış; ardından Çarlık Rusya saflarına katılarak hızla yükselmiştir. Gerber, özellikle Kafkasya’da gerçekleştirdiği askerî ve idari çalışmalarla dikkatleri üzerine çekmiştir. Çarlık Rusya tarafından 1732 yılında, tüccar kılığına girerek Hive ve Buhara’ya seyahat etmesi istenmiştir. Bu tehlikeli yolculuk sırasında, Buhara’ya giderken Emba Nehri yakınlarında Kırgız saldırısına uğramış ve bu saldırıdan büyük bir güçlükle kurtulup Astrahan’a ulaşabilmiştir. Gerber, seyahati boyunca karşılaştığı tüm zorlukları günlüklerine kaydederek dönemin askerî ve siyasi karmaşasını aktarmaya çalışmıştır. Türkistan’ın sert coğrafyasında hayatta kalma mücadelesinin ne denli derinleştiğini bu kayıtlardan anlamak mümkündür. Günlüklerinde hem düşman güçleriyle hem de yerli tüccarlarla yaptığı müzakereler ve aldığı stratejik kararlar dikkat çekicidir. Gerber’in notlarında onun diplomatik hamle ve kararları, XVIII. yüzyıl Türkistan’ının jeopolitik ortamını gözler önüne sermektedir. Bu seyahat aynı zamanda dönemin sosyal, kültürel ve ekonomik yapısına dair önemli ipuçları sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İvan Gustav Gerber , Çarlık Rusya , Türkistan , Hive , Buhara , Günlük

In The Footsteps of Ivan Gustav Gerber: The Arduous Journey To Khiva And Bukhara (1732)

Öz

Ivan Gustav Gerber was born in Brandenburg-Prussia and began his military career at a very young age. During the Great Northern War, he served in the army of Saxony, an ally of Russia, and then joined the ranks of Tsarist Russia, rising rapidly. Gerber drew attention especially with his military and administrative work in the Caucasus. In 1732, he was asked by Tsarist Russia to travel to Khiva and Bukhara disguised as a merchant. During this dangerous journey, he was attacked by Kyrgyz near the Emba River on his way to Bukhara, and he was able to survive this attack with great difficulty and reach Astrakhan. Gerber tried to convey the military and political chaos of the period by recording all the difficulties he encountered during his journey in his diaries. It is possible to understand the depth of the struggle for survival in the harsh geography of Turkestan from these records. In his diaries, his negotiations with both enemy forces and local merchants and the strategic decisions he made are remarkable. His diplomatic moves and decisions in Gerber's notes reveal the geopolitical environment of eighteenth-century Turkestan. This journey also provides important clues about the social, cultural and economic structure of the period.

Anahtar Kelimeler

Ivan Gustav Gerber , Tsarist Russia , Turkestan , Khiva , Bukhara , Daily

Kaynakça

• “Gerber, İoann Gustav”, Entsiklopediçeskiy Slovar, Tom VIII, St. Petersburg 1772, s. 455-456.
• “Gerber, İoann Gustav”, Ruskiy Biografiçeskiy Slovar, Pod. A. A. Polovtsov, Tom V, St. Petersburg 1916, s. 9-10. “Gerber, İvan Gustav”, Opıt İstoriçeskogo Slovar o Rossiyskih Pisatelyah, St. Petersburg 1772, s. 49-52.
• “İ. G. Gerber Jurnal o Puteşestvii iz Astrahani v Hivu i Buharu 1732 g.”, İstoriya i Kultura Atırau v Russkih İstoçnikah (XVIII-XX vv.), Tom 1, Sost. M. K. Kipiev, Nauç. red. J. Şalgınbay, Atırau 2014, s. 22-89.
• Aliyev, B. G. (2013). Svedeniya İ. G. Gerbera o lezginskih soyozah selskih obşin samurskoy dolinı. Vestnik İnstituta İAE, 3, 22-30.
• Aliyev, B. G., İnozemtseva, E. İ. (2015). Zanyatiya naseleniya dagestana v soçinenii uçastnika pohoda Petra I v prikaspie mayora İ.-G. Gerbera. Vestnik İnstituta İAE, 3, 36-52.
• Bülbül, İsmail. (2020). İ. G. Gerber’in eserine göre 1728 yılında Dağıstan ve Şirvan. Journal of International Eastern European Studies, 2/2, 369-404.
• Eskendirulı, Ajigali Serik. (2017). Oçerk istorii izuçeniya pamyatnikov narodnogo zodçestva «Drevnostey i Razvalin» Aralo-Kaspiyskogo regiona v dosovetskiy period (do seredinı XIX v.) çast 1. ot rannih svedeniy o pamyatnikah koçevogo Aralo-Kaspiya do ekspeditsii Ya. P. Gaverdovskogo 1803-1804 gg. Prostranstvo i Vremya, 108-127.
• Gadijev, V. G. (1970). Soçinenie i Gerbera «Opisanie Stran i Narodov Mejdu Astrahanyu i Rekoyu Kuroy Nahodyaşihsya» Kak İstoriçeskiy İstoçnik po İstorii Narodov Kavkaza. Moskva: İzdatelstvo Nauka.
• Garunova, N. N. (2020). Soçinenie İ.-G. Gerbera «Opisanie stran i narodov vdol zapadnogo berega Kaspiyskogo Morya» kak istoçnik o vzaimootnoşeniyah rossiyskogo gosudarstva i kazakov regiona v XVIII v. Vestnik Dagestanskogo Gosudarstvennogo Universiteta Seriya 2. Gumanitarnıe Nauki, Tom 35, Vıp. 2, 21-28.
• İmanlı, A. A. (2016). Putevıe zametki djona bella i İoganna Gerbera kak istoçniki po izuçeniyu istorii Azerbaydjana. Sovremennaya Nauçnaya Mısl, 5-12.
• İstoriya oteçestvennogo vostokovedeniya do seredinı XIX veka. (1990). red. G. F. Kim-P. M Şastitko, Moskva: Akademiya Nauk SSSR.
• Jukovskiy, S. V. (1915). Snoşeniya Rossii s Buharoy i Hivoy za poslednee trehsotletiye, St. Petersburg. Kolosovskaya, T. A., Tkaçenko, D. S. (2021). Voennıe Kavkazovedı Rossiyskoy İmperii, Stavropol: İzd-vo «Dizayn-Studiya v».
• Materialı dlya istorii ekspeditsiy akademii nauk v XVIII i XIX vekah: hronologiçeskie obzorı i opisanie arhivnıh materialov. (1940). Sost. V. F. Gunçeva; Pod Obş. Ped. V. L. Komarova; Redaktorı L. S. Berg, B. D. Grekov, G. A. Knyazev (Otv. red.) L. B. Modzalevskiy, Moskova: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Memmedova, İrade. (2022). Azerbaycan’da hanlıklar dönemi nüfusuna dair kaynaklar. Uluslararası Prof. Dr. Halil İnalcık tarih ve tarihçilik sempozyumu bildiriler, II. Cilt, haz. Ayşe Bedir-Birkan Soykan-Uğur Cenk Deniz İmamoğlu, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 187-239.
• Özkan, Murat. (2018). Bekoviç gibi kaybetmek: Aleksandr Bekoviç Çerkasskiy’in 1717 Hive seferi. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 5/1, 93-111.