Osmanlı’da Din Görevlisinin Konumu Üzerine Değerlendirmeler (Bursa Örneği)

Yıl 2006, Sayı: 8, 65 - 104, 01.12.2006

Ahmet Akın

Öz

Bu makalede, Osmanlı toplumunun birlik ve huzuruna

olumlu katkı saglayan din görevlilerinin konumları genel hatlarıyla

degerlendirilmistir. Osmanlılarda din hizmetlerini yürüten

görevlilerin aldıkları egitimin sekli ve bu egitimin genel nitelikleri

kısaca belirtilmistir. Günümüzdeki genel ifadesiyle din görevlisi

olarak isimlendirilen imam ve müezzin gibi isimlerle anılan bu

grubun Osmanlılarda hangi isimlerle anıldıklarına da deginilmis

ve giydikleri özel kıyafet belirlenmeye çalısılmıstır. Ayrıca bu din

görevlilerinin ilmi seviyelerine de kısaca deginilmistir. 15. ve 16.

yüzyıllarda Bursa ve yöresindeki din görevlileri temel alınarak

yapılan çalısmada bu bölgedeki bazı din görevlilerinin biyografilerine

de yer verilmistir.

Anahtar Kelimeler

Din görevlisi, Osmanlı Toplumu, Egitimi, Kıyafeti, Unvanı, Konumu

Kaynakça

• Abdülaziz Bey, Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri, haz.: Kazım Arısan, Duygu A. Günay, Tarih Vakfı Yayını, İstanbul 1995.
• Ahmed Refik, Onuncu Asr-ı Hicri,
• Ahmed-Fuad, Seyyid, Tarihu’d-Da’veti’l-İslamiyye, Hanci, Kahi- re 1994.
• Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İctimai Tarihi, Cem Ya- yınları, İstanbul 1995.
• Akgündüz Ahmet, Arşiv Belgeleri Işığında Somuncu Baba (Şeyh Hamid-i Veli), Nesebi, Âlisi, Hulusi Efendi Vakfı Yayını, Somuncu Baba ve İstanbul, 1992.
• Aksoy, Hasan, “Dursun Fakih”, DİA, İstanbul.
• Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, AÜ Eğitim Bilimleri Fakülte- si, Ankara 1982.
• Algül, Hüseyin, Bursa’da Medfun Osmanlı Sultanları ve Emir Sultan, Marifet Yayınları, İstanbul, 1982.
• Algül, Hüseyin, Osmanlı Devletinin Kuruluşunda Temel Dina- mikler, Türkiye Diyanet Vakfı Yay. Ankara 1999.
• Âli, Gelibolulu Mustafa, Kitâbu’t-Tarih-i Künhü’l-Ahbar, haz.: Ahmet Uğur vd., Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri
• Aşıkpaşaoğlu, Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Kültür Bakanlığı Yayınla- rı,Ankara 1985.
• Ayverdi, E. Hakkı, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri (630/804- 1230/1402), Fetih Cemiyeti, İstanbul, 1966.
• Baktır, Mustafa, “Hutbe”, DİA, İstanbul
• Baldırzade, Selisi Şeyh Mehmed, Ravza-i Evliya, BYEEK nu. 1018/1
• Baltacı, Cahid, “Osmanlı Eğitim Sistemi” Osmanlı Ansiklopedi- si, Tarih/Medeniyet/Kültür, ed.: Bekir Şahin, Ağaç Ya- yınları, İstanbul 1993.
• Baltacı, Cahid, “XV-XVI. Asır Osmanlı Eğitim ve Öğretim Faali- yetine Toplu Bir Bakış”, DİD, Ankara, C. XV. s., 1 (Ocak- Şubat 1976).
• Baltacı, Cahid, XV-XVI. Asırlar Osmanlı Medreseleri, İrfan Mat- baası, İstanbul 1976.
• Barkan, İstanbul Vakıflar Tahrir Defteri 953/1546 Tarihli, Fe- tih Cemiyeti Yayını, İstanbul 1970.
• Baykal Kazım, Bursa’da Ulu Cami, Bursa, 1989.
• Baykara, Tuncer, Türkiye’nin Sosyal ve İktisadi Tarihi (XI- XIV.Yüzyıllar), Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 2000.
• Beliğ İsmail, Güldeste-i Riyazi İrfan ve Vefayat-ı Dânişverân-ı Nadiran, Mehmet Eşref Nesri, Bursa, 1302.
• Beydilli, Kemal, Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü, Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, İstanbul 2001.
• Birışık, Abdülhamit, “Kıraat”, DİA., İstanbul, C., XXV.
• Björkman , W. “Sarık”, İA, C, X, 223.
• Bkz., Baykal, Kazım, Bursa ve Anıtları, Aysan Matbaası, Bursa 1950.
• Bursa Şer’iye Sicili (BŞS), A125, 74a; A112, 77a; A167, 72b
• Bursa’lı Mehmet Tahir, Osmanlı Müelleifleri, İstanbul 1358.
• Çavuşoğlu, Semiramis, “Kadızâdeliler”, DİA, İstanbul, C., XXIV.
• Çelebi, Anmet, İslam’da Eğitim ve Öğretim Tarihi, çev.: Ali Yar- dım, Damla Yayınevi, İstanbul 1976.
• Çetin Osman, “1660’da Bursa Camilerinde Görev Yapan İmam- lar”, UÜİFD, (Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi), C. VI, s. 6, 1994.
• Çetin, Anadolu’da İslamiyet, 98-99, 105;
• Çetin, Osman, Selçuklu Müesseseleri ve Anadolu’da İslamiyetin Yayılışı, Marifet Yayınları, İstanbul 1981
• Çetin, Osman, Sicillere Göre Bursa’da İhtida Hareketleri ve Sosyal Sonuçları(1472-1909), TTK, Ankara, 1999.
• Çıpan, Mustafa, “Beliğ İsmail”, DİA, İstanbul, C, V, 416.
• Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1972.
• Demirel, Ömer, Osmanlı Vakıf-Şehir İlişkisine Bir Örnek: Sivas Şehir Hayatında Vakıfların Rolü, TTK, Ankara, 2000. Düzdağ, a.g.e. s.67
• Emecen, İlk Osmanlılar, 142.
• Emecen, M. Feridun, İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası, Kitabevi, İstanbul, 2003.
• en-Nebravî, Fethiye, Tarihu’-Nüzum ve’l-Hadarati’l-İslamiye, Daru’l-Fikri’l-Arabi, Kahire 1994.
• Enver er-Rifaî, el-İslam fi Hadaratihi ve Nüzumihi, Daru’l-Fikr, Dımışk 1986.
• Ergenç, Özer, “Osmanlı Klasik Dönemindeki Eşraf ve Ayan Üze- rine Bazı Bilgiler” OA, C, III
• Ergenç, Özer, XVI. Yüzyıl Sonlarında, Bursa: Yerleşimi, Yöne- timi, Ekonomik ve Sosyal Durumu Üzerine Bir Araştırma, (Basılmamış Doçentlik Tezi), Ankara, ty.
• Ergun, O. Nuri, Türk Maarif Tarihi, Cumhuriyet, İstanbul,
• Eşrefzade, Şeyh Ahmed Ziyaeddin, Gülzâr-ı Süleha ve Vefayt-ı Urefa, BYEEK, Orhan nu. 1018/2, 1896. Evliya Çelebi
• Seyahatnamesinden Seçmeler, haz.: İ.
• Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 1991.
• Feyzullah Efendi, Fetava-yı Feyziyye, İstanbul, 1266.
• Fındıklı İsmet Efendi, Hadâiku’ş-Şakaik fî Tekmileti Ehl-i Hakaik, by, ts.
• Findley, Carter V., Kalemiyeden Mülkiyeye: Osmanlı Memurla- rının Toplumsal Tarihi, çev.: Gül Cağal Güven, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1996.
• Gazimihal, Mahmud R., Bursa’ da Musiki, Bursa, 1943.
• Gerber, Haim, Economy and Society in an Ottoman City; Bursa, 1600-1700, The Hebrew University, Jerusalem 1988.
• Güvahi, Pend-name, haz.: Mehmet Hengirmen, Kültür ve Tu- rizm Bakanlığı Yayını, Ankara, 1983.
• Hammer, Joseph Von, Osmanlı Tarihi, Çev.: Mehmet Ata, MEB, İstanbul, 1991.
• Hasan İbrahim Hasan - Ali İ. Hasan, en-Nüzumu’l-İslamiyye, Mektebetü’l-Mısriyye, Kahire 1970.
• Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhisü’l-Beyan, Fî Kavain-i Al-i Os- man, haz.: Sevim İlgürel, TTK, Ankara 1998.
• Hızlı, Mefail, “Osmanlı Medreselerinde Bozulma”, UÜİFD, C. VI. s., 6, 1994.
• Hızlı, Mefail, “Osmanlı Sıbyan Mekteplerinde Okutulan Dersler” Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi (İstanbul 12-15 Nisan 1999) Tebliğler, haz.: H. Yavuz Nuhoğlu, İRCİCA, İstanbul 2001.
• Hızlı, Mefail, Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Dönemi Bursa Medreselerinde Eğitim-Öğretim, Esra Fakülte Kitabevi, Bursa 1997. Hoca Saadettin Efendi,
• Tacu’l-Tevarih, haz.: İsmet
• Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yayını, İstanbul, 1974.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, “Osmanlı Eğitim ve Bilim Müessesele- ri”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed.: E. İhsanoğlu, İRCİCA, İstanbul 1998.
• İnalcık, Halil “Eyalet”, DİA, İstanbul,
• İnalcık, Halil, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet, Eren yay. İstanbul, 2000.
• İnalcık, Halil, “İmpact of the Annales School on Ottoman Studies and New Findings”, Review I, Birmingham 1978.
• İnalcık, Halil, “Osmanlı Tarihinde Dönemler”, çev. Ferhan Kıllıdökme-Mollaoğlu, Ankara Üniversitesi, Osmanlı Ta- rihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), s. 10, Ankara 1999.
• İnalcık, Halil, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet, Eren, İstan- bul, 2000.
• İnalcık, Halil, The Ottoman Empire, The Classical Age 1300- 1600, Translated by N. Itzkovitz and C. İmber, Wiedenfeld and Nicolsan, London 1973.
• İnan, Hüricihan-İslamoğlu, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Köylü, İletişim, İstanbul 1991.
• İpşirli, Mehmet “Osmanlı İlmiye Mesleği Hakkında Bazı Gözlem- ler”,Osmanlı Araştırmaları (OA), C. VII-VIII, İstanbul 1988.
• İpşirli, Mehmet, “Cer”, DİA, İstanbul.
• İpşirli, Mehmet, “Çelebi”, DİA, İstanbul.
• İpşirli, Mehmet, “Ehl-i Örf” DİA, İstanbul
• İpşirli, Mehmet, “İlmiye Mensuplarının İmza ve Tasdik Formül- leri” Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri, İUEF Yayını, İstanbul 1988.
• İpşirli, Mehmet, “Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilatı”, Os- manlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed.: E. İhsanoğlu, IRCICA, İstanbul 1994.
• İpşirli, Mehmet, “Osmanlı Devleti’nde Kazaskerlik (XVII. yüzyıla kadar)”, Belleten, C. LXI, s. 232, Ankara 1997.
• J.von Hammer, Osmanlı Tarihi trc.: Mehmet Ata MEB, İstan- bul, 1990
• Kara, Mustafa, Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler, Uludağ Yayın- ları, Bursa 1990.
• Karaçam, İsmail, Kur’an-ı Kerim’in Nüzulü ve Kıraatı, Ahmed Sait Matbaası, İstanbul 1974.
• Kazıcı, Ziya, “Osmanlılarda Şeyhülislamlık Müessesesi”, Diya- net İlmi Dergi, C. XXXV, s.,1 (Ocak-Şubat-Mart 1999)
• Kazıcı, Ziya, Anahatlarıyla İslâm Eğitim Tarihi, MÜİF Yayını, İstanbul 1995.
• Kepecioğlu, Kamil, Bursa Kütüğü, (BK), BYEBEK, Genel, 45919-4522, C, III, 271.
• Kılıç, Rüya, Osmanlıda Seyidler ve Şerifler, Kitap Yayınevi, İs- tanbul, 2005.
• Koçi Bey Risalesi, sad.: Zuhurî Danışman, Milli Eğitim Bası- mevi, İstanbul 1972.
• Koçu, R. Ekrem, Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Sü- merbank Kültür Yayınları, Ankara 1967.
• Kurt, Abdurrahman, Bursa Sicillerine Göre Osmanlı Ailesi (1839-1876), Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa 1998.
• Lütfi Paşa, Âsafname, Matbaa-ı Âmire, İstanbul 1326
• Lütfi Paşa, Tevârih-i Al-i Osman, haz.: Kilisli Rıfat, Matbaa-ı Âmire, 1341.
• Majda, T. “Libas”, E12, C, V, 751;
• Majer, Hans Georg, “Die Kritik An den Ulema ın den Osmanischen Politischen Traktaten des 16. 17. Jahrhunderts” Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi, ed.: Osman Okyar-Halil İnalcık, Meteksan, Ankara
• Mardin, Şerif, Din ve İdeoloji, İletişim Yayınları, İstanbul 1995.
• Mecdi Efendi, Hadaiku’ş-Şakaik, by., ts.
• Mehmed Şemseddin, Yadigar-ı Şemsi (Bursa Dergahları), haz.: Mustafa Kara-Kadir Atlansoy, Uludağ Yay. Bursa, 1997.
• Mehmet Süreyya, Sicill-i Osmani, haz.: Heyet, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997.
• Menteşzade, Abdurrahim Efendi, Fetavayı Abdurrahim, Mat- baa-i Amire, İstanbul 1243.
• Müneccimbaşı Ahmed Dede, Sahaifü’l-Ahbar çev.: İsmail Erünsal, Kervan Yayıncılık, İstanbul ty.
• Neşrî, Mehmet, Cihannüma TTK, Ankara 1987. Nevizade Ataî,
• Hadaiku’l-Hakakik fî Tekmileti’ş-Şakaik,
• (Şakâ’ik-ı Nu’maniye ve Zeyilleri) haz.: Abdülkadir Öz
• can, Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
• Nevizade Atayi, Hadaiku’l-Hakaik, C, II, 340.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Dinde Tasfiye (Püritanizm) Teşebbüslerine Bir Bakış: ‘Kadızâdeliler Hareketi’”, Türk Kültürü, C. XVII-XXI, s., 1-2 Ankara 1983.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Resmi İdeo- lojisi ve Buna Muhalefet Problemi”, XI. Türk Tarih Kong- resi (Ankara, 5-9 Eylül 1990) TKK. Ankara, 1994.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Türkler, Türkiye ve İslam, İletişim Yayınla- rı, İstanbul 2002.
• Oğuzoğlu, Yusuf, Osmanlı Devlet Anlayışı, Eren, İstanbul, 2000.
• Oruç Bey, Oruç Beğ Tarihi, Haz.: Nihal Atsız, Kervan Yayıncılık, İstanbul ty.
• Öcalan, Hasan Basri, Bursa’da Tasavvuf Kültürü (XVII. Yüzyıl), Gaye Kitabevi, Bursa, 2000.
• Özcan, Abdülkadir, “Fatih Teşkilât Kânunnâmesi ve Nizam-ı Âlem İçin Kardeş Katli Meselesi”, Tarih Dergisi, s, 33 (Mart 1982).
• Özcan, Nuri, “Hasan Efendi, Zakir”, DİA, İstanbul, C, XVI, 319;
• Özel, Ahmet, “Alaaddin Ali Esved” , DİA, İstanbul, C, II, 318.
• Öztürk, Said, Askerî Kassama Ait Onyedinci Asır İstanbul Tere- ke Defterleri (Sosyo-Ekonomik Tahlil), Osmanlı Araştır- maları Vakfı, İstanbul, 1995.
• Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü- ğü, MEB, İstanbul 1993.
• Pedersen, “Hatib”, İA, Eskişehir, 1995
• Ricaut, Paul, Türklerin Siyasi Düsturları, haz.: M. Reşat Uzmen, Kervan Yayıncılık, İstanbul ty.
• Sakaoğlu, Necdet, Osmanlı Eğitim Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul 1953.
• Sakaoğlu, Necdet, Osmanlı Eğitim Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul 1993.
• Selanikli Mustafa Efendi, Tarih-i Selaniki, haz.: Mehmet İpşirli, TTK, Ankara, 1999.
• Sertoğlu, Mithat, Osmanlı Tarih Lugatı, Enderun Kitabevi, İs- tanbul, 1986.
• Shaw, Stanford, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, çev.: Mehmet Harmancı, E yayınları, İstanbul, 1984.
• Stillman “Libâs”, E12 (Leiden 1986)
• Sultan Murad Han, Fatih Sultan Mehmed’e Nasihatler, haz.: Abdullah Uçman, Kervan Yayınları, İstanbul, ty.
• Şeker, Mehmet, Gelibolulu Mustafa Ali ve Meva’idü’n-Nefa’is fi Kaidi’l-Mecalis, by, ts.
• Şeker, Mehmet, “Hil’ât”, DİA, İstanbul.
• Tetkik, Necati, Başlangıçtan IX. Hicri Asra Kadar Kıraat İlminin Talimi, İşaret Yayınları, İstanbul 1990.
• Thévenot, Jean,1655-1656’da Türkiye, çev.: Nuray Yıldız, Ker- van Yayıncılık, İstanbul, 1978.
• Tursun Bey, Tarih-i Ebi’l- Feth, Kervan Yayıncılık, İstanbul t.y.
• Unan, Fahri, “Medrese-Yönetim İlişkileri ve Osmanlı Medresele- rinin İlmî Performansı Meselesi”, Osmanlı Sempozyumu VII. Söğüt, 1992, Ertuğrul Gazi Şenlikleri Vakfı Yayını, Ankara 1993.
• Unan, Fahri, “XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Yönetim Kade- mesi İçerisinde Ebussuud Efendi Ailesi”, Türk Yurdu, C. II, s, 49, (Eylül 1991).
• Unan, Fahri, “Dinde Tasfiyecilik Yahut Osmanlı Sünniliğine Sünnî Muhalefet; Birgivî Mehmed Efendi”, Türk Yurdu, C. 10, s.36, Ağustos 1950.
• Unat, Faik Reşit, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Milli Eğitim Basımevi, Ankara, 1964.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK, Ankara 1988.
• Ülker, Necmi, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Hakimi- yet Anlayışı”, Osmanlı İmparatorluğunun
• Ülkütaşır, M. Şahin, “Sıbyan Mektepleri” Türk Kültürü, s. 33 (Temmuz 1965).
• Ünver, A. Süheyl, Fatih Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı, İstan- bul Üniversitesi Yayını, İstanbul 1946.
• Yediyıldız, Bahaeddin, “Osmanlı Toplumu”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed.: E. İhsanoğlu, İRCİCA, İstanbul 1994.
• Yediyıldız, Bahaeddin, “Vakıf Müessesesinin XVIII. Asır Türk Toplumundaki Rolü”, VD, C, XIV(1982).
• Yücel, Yaşar, Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar, TTK, Ankara, 1988.
• Yüksek, Hasan “Osmanlı Toplumunda Sadat-ı Kirâm” Uluslara- rası Osmanlı Tarih Sempozyumu Bildirileri (8-10 Nisan – İzmir), Türk Ocakları İzmir Şubesi, İzmir 2002.
• Yüksel, Ali Osman, İbn Cezerî ve Tayyibetü’n-Neşr, MÜİF Ya- yını, İstanbul 1996.
• Yüksel, Emrullah, “Birgivi”, DİA, İstanbul VI,
• Zeydan, Corci, Medeniyyet-i İslamiyye Tarihi, çev.: Zeki Megamiz, İkdam, Dersaadet, 1328.
• Zilfi, Madaline, The Politics of Piety: The Otoman Ulema in the Postclasiccal Age (1600-1800), Bibliotheca İslamica, Minneapolis 1988.