VII/XIII. Asırda Yeni Bir Sünen Kitabı: es-Sünen ve’l-ahkâm

Yıl 2022, Sayı: 40, 264 - 304, 31.12.2022

Abdulkerim Malkoç

https://doi.org/10.35209/ksuifd.1169135

Öz

Bu çalışmada, II/VIII. asırda sünen kitaplarının telifi ile başlayan ahkâm hadislerini derleme gayretinin VII/XIII. asırda yeni bir tarzda ve muhtevada ele alınıp sunulma çabasının en güzel örneği sayılabilecek olan es-Sünen ve’l-ahkâm incelenmektedir. Hâfız Ziyâuddîn el-Makdisî (öl. 643/1245) tarafından telif edilen eser, gerek telif edildiği dönem gerekse muhtevası ve yöntemi itibarıyla önem arz etmektedir. Zira bu dönem artık isnadın asıl fonksiyonunu yitirdiği, tek tek hadislerin nakli yerine hadis kitaplarının bütün olarak nakledildiği bir zaman dilimidir. Diğer taraftan hadis külliyatının en meşhur eserleri olan Kütüb-i Sitte ve diğer bazı kitaplar, otoritelerini elde etmiştir ve yeni çalışmalar bu klasikler esas alınarak telif edilmektedir. İşte böyle bir geçiş döneminde yeni tarzda kaleme alınan es-Sünen ve’l-ahkâm tertibi, yöntemi, kaynakları ve literatüre katkısı ile yakından tanınmayı hak etmektedir. Hadis ilmi açısından telif edildiği zaman ve zemin (Şâm) ile dikkat çeken eser aynı zamanda müellifinin mensubu (bir bakıma da imamı) olduğu Hanbelî mezhebinin hadis/sünnet algısını yansıtması bakımından da dikkate şayandır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Sünen, Ahkâm hadisleri, Ziyâuddîn el-Makdisî, es-Sünen ve’l-ahkâm

A New Sunan Book in 7th/13th Century: al-Sunan wa-al-Aḥkām

Öz

In this study, al-Sunan wa-al-Aḥkām, which can be consid-ered as the best example of the efforts for addressing and presenting the aḥkām (judgement) hadiths, which started as a tradition in the 2nd/8th century with the writing Sunan books, in a new style and content during 8th/13th century is analysed. The work written by al-Ḥāfiẓ Diyāʾ al-Dīn al-Maqdisī (d. 643/1245) is of importance for both the period it is written in, and its content and method. Indeed, this is the period when the isnad lost its main function and hadiths were reported as a whole with books rather than being reported one by one. On the other hand, as the most famous works of hadith literature al-Kutub al-Sitta and some other books had gained authority by then, the new books were written basing on these classical works. Therefore, having been written in a new style during this transition period, al-Sunan wa-al-Aḥkām is worthy of closer examination on account of its organisation, method, sources and contributions to the literature. Drawing attention in terms of ʿIlm al-Ḥadīth for the time and place (Damascus) it was written in, this book is noteworthy as it reflects the hadith/sunnah perception of the Hanbali School of which the writer of the book is a member (and in a sense an imam).

Kaynakça

• Abdülganî el-Makdisî, Takıyyüddîn Ebû Muhammed b. Abdilvâhid el-Cemmâ‘îlî. ʿUmdetü’l-aḥkâmi’l-kübrâ. thk. Semîr b. Emîn ez-Züheyrî. Riyâd: Mektebetü’l-Me‘ârif, 1430/2009.
• Aclûnî, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed el-Cerrâhî. Keşfü’l-ḫafâʾ ve müzîlü’l-ilbâs ʿamme’ştehera mine’l-eḥâdîs̱ ʿalâ elsineti’n-nâs. 2 Cilt. thk. Abdülhamîd b. Ahmed b. Yûsuf b. Hindâvî. Beyrût: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1420/2000.
• Altıkulaç, Tayyar. “Zehebî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 44/180-188. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Aşıkkutlu, Emin. “Berkânî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 5/505-506. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2009.
• Aydınlı, Abdullah. “es-Sünen”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 38/148. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed. Nüḫabü’l-efkâr fî tenḳīḥi mebâni’l-aḫbâr fî şerḥi Meʿâni’l-âs̱âr. 16 Cilt. thk. Yâsîr b. İbrâhîm. Katar: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şu’ûni’l-İslâmiyye, 1429/2008.
• Bağcı, H. Musa. “el-Kutubu’s-Sitte Kavramının Tarihsel Gelişimi ve Otoritesini Oluşturan Faktörler”. İslamî İlimler Dergisi 2/2 (2007), 123-159.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâ’îl. Ḳurratü’l-ʿayneyn bi-rafʿi’l-yedeyn fi’ṣ-ṣalât. thk. Ahmed eş-Şerîf. Kuveyt: Dâru’l-Erkam, 1404/1983.
• Çakan, İsmail Lütfi. “Bûsîrî, Ahmed b. Ebû Bekir”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 6/468. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Çakan, İsmail Lütfi. “Dârekutnî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 8/488-490. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Çakın, Kamil. “Buhârî’nin Otoritesini Kazanma Süreci”. İslâmî Araştırmalar 10/1-2-3 (1997), 100-109.
• Demirci, Selim. Kriz Döneminde Hadis ve Yorum: Haçlı ve Moğol Saldırıları Gölgesinde Hadis Âlimleri. Ankara: İlem Yayınları, 2020.
• Dinçoğlu, Mehmet. Ebû Dâvud’un Sünen’i (Kaynakları ve Tasnif Metodu). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Ebû Bekr el-Esram, Ahmed b. Muhammed b. Hânî et-Tâî. Sünenü Ebî Bekr el-Es̱ram (Silsiletü’l-eczâʾ ve’l-kütübi’l-hadîs̱iyye içerisinde). thk. Âmir Hasen Sabrî. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiye, 1425/2004.
• Ebu’l-Berekât İbn Teymiyye, Mecdüddîn Abdüsselâm b. Abdillâh el-Harrânî. el-Müntekâ min ahbâri’l-Mustafâ (s.a.s.). 2 Cilt. thk. Muhammed Hâmid el-Fıkî. Kâhire: el-Matba‘tü’r-Rahmâniyye, 1350-1351/1931-1932.
• Ebu’l-Fidâ İbn Kesîr, İsmâ‘îl b. Ömer el-Kuraşî ed-Dımaşkî. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Alî Şîrî. 14 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1408/1988.
• Ebu’l-Fidâ İbn Kesîr, İsmâ‘îl b. Ömer el-Kuraşî ed-Dımaşkî. el-Fuṣûl fî sîreti’r-Rasûl. thk. Muhammed el-Îd el-Hatrâvî - Muhyiddîn Mestû. Dımaşk: Müessesetü Ulûmi’l-Kur’ân - Mektebetü Dâri’t-Türâs, 1403/1983.
• Ebu’l-Kâsım el-İsfahânî, İsmâ‘îl b. Muhammed et-Teymî. et-Terġīb ve’t-terhîb. 3 Cilt. thk. Eymen b. Sâlih b. Şa‘bân. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1414/1993.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mevsılî. el-Mu‘cem: Mu‘cemu şuyûhi Ebî Ya‘lâ el-Mevsılî. thk. Hüseyn Selîm Esed ed-Dârânî - Abduh Alî Kûşek. Beyrût: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1410/1989.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mevsılî. Müsnedü’l-İmâm Ebî Ya‘lâ el-Mevsılî (el-Müsnedü’s-sağîr). 5 Cilt. thk. Heyet. Kâhire: Dâru’t-Te’sîl, 1438/2017.
• Efendioğlu, Mehmet. “Saîd b. Mansûr”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 35/562. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Efendioğlu, Mehmet. “Umdetü’l-ahkâm”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 42/147-148. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Efendioğlu, Mehmet. “Ziyâeddin el-Makdisî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 44/492-495. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Gusn, Abdullâh b. Abdilazîz. Kitâbu Ġarâʾibi Ḥadîs̱i Şuʿbe b. el-Haccâc. Riyâd: Câmi‘atü’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, Külliyyetü Usûli’d-dîn, Yüksek Lisans Tezi, 1404/1984.
• Hâfız, Muhammed Mutî‘. et-Tenvîh ve’t-tebyîn fî sîreti muḥaddis̱i’ş-Şâm el-Ḥâfıẓ Żıyâʾiddîn. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1420/1999.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Muhibbüddin et-Taberî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/38-39. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Hâzimî, Zeynüddîn Ebû Bekr Muhammed b. Mûsâ el-Hemedânî. Şurûṭu’l-ʾeʾimmeti’l-ḫamse (S̱elâs̱ü rasâʾil fî ʿilmi muṣṭalaḥi’l-ḥadîs̱ içerisinde s. 107-189). thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Haleb: Mektebü’l-Matbû‘âti’l-İslâmiyye, 1426/2005.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ebu’l-Fazl Ahmed b. Alî el-Askalânî. Fetḥu’l-Bârî şerḥu Saḥîḥi’l-Buḫârî. 13 Cilt. thk. Heyet. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1379.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ebu’l-Fazl Ahmed b. Alî el-Askalânî. el-Muʿcemu’l-müfehres ev Tecrîdü esânîdi’l-kütübi’l-meşhûra ve’l-eczâʾi’l-mens̱ûra. thk. Muhammed Şekûr el-Meyâdînî. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1998.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ebu’l-Fazl Ahmed b. Alî el-Askalânî. Taġlîḳu’t-taʿlîk ʿalâ Saḥîḥi’l-Buḫârî. 5 Cilt. thk. Sa’îd Abdurrahmân Mûsâ el-Kazakî. Beyrût - Ürdün: el-Mektebü’l-İslâmî - Dâru Ammâr, 1405/1985.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ebu’l-Fazl Ahmed b. Alî el-Askalânî. et-Telḫîsu’l-ḥabîr fî taḫrîci eḥâdîs̱i’r-Râfiʿiyyi’l-kebîr. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419-1989.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed el-Hanbelî. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Abdülkâdir el-Arnaûd - Mahmûd el-Arnaûd. 11 Cilt. Dımaşk-Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Bekr ed-Dımaşkî. İʿlâmü’l-muvaḳḳıʿîn ʿan Rabbi’l-ʿâlemîn. 4 Cilt. thk. Muhammed Abdüsselâm İbrâhîm. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1991.
• İbnü’l-Mülakkın, Sirâcüddîn Ebû Hafs Ömer b. Alî b. Ahmed el-Ensârî el-Mısrî. el-Bedru’l-münîr fî taḫrîci’l-eḥâdîs̱ ve’l-âs̱âri’l-vâkıʿa fi’ş-Şerḥi’l-kebîr. thk. Mustafâ Ebu’l-Ğayd Abdülhay vd. 9 Cilt. Riyâd: Dâru’l-Hicre, 1425/2004.
• İbnü’l-Mülakkın, Sirâcüddîn Ebû Hafs Ömer b. Alî b. Ahmed el-Ensârî el-Mısrî. et-Tavżîḥ li-şerḥi’l-Câmiʿi’s-saḥîḥ. 36 Cilt. Heyet. Dımaşk: Dâru’n-Nevâdir, 1429/2008.
• İbnü’l-Mülakkın, Sirâcüddîn Ebû Hafs Ömer b. Alî b. Ahmed el-Ensârî el-Mısrî. Tuḥfetü’l-muḥtâc ʾilâ edilleti’l-Minhâc. 2 Cilt. thk. Abdullâh b. Si‘âf el-Lihyânî Mekke: Dâru Hirâ’, 1406/1986.
• İbn Receb, Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed el-Hanbelî. eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile. thk. Abdurrahmân b. Süleymân el-Useymîn. 5 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-Ubeykân, 1425/2005.
• İbn Seyyidinnâs, Ebu’l-Feth Fethuddîn Muhammed b. Muhammed el-Ya‘merî. en-Nefḥu’ş-şeẕî şerḥu Câmiʿi’t-Tirmiẕî. 4 Cilt. thk. Ebû Câbir el-Ensârî vd. Riyâd: Dâru’s-Sumey‘î, 1428/2007.
• İbnü’s-Sünnî, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. İshâk ed-Dîneverî. ʿAmelü’l-yevm ve’l-leyle. thk. Abdurrahman Kevser el-Bernî. Beyrût: Dâru’l-Erkâm, 1418/1998.
• İbn Tâhir el-Makdisî, Ebu’l-Fazl İbnü’l-Kayserânî eş-Şeybânî. Şurûṭu’l-ʾeʾimmeti’s-sitte (S̱elâs̱ü rasâʾil fî ʿilmi muṣṭalaḥi’l-ḥadîs̱ içerisinde s. 83-105). thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Haleb: Mektebü’l-Matbû‘âti’l-İslâmiyye, 1426/2005.
• İşbîlî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Abdirrahmân b. Abdillâh. el-Aḥkâmu’ş-şerʿiyyeti’l-kübrâ. thk. Ebû Abdillâh Hüseyn b. Ukâşe. 5 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1422/2001.
• İşbîlî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Abdirrahmân b. Abdillâh. el-Aḥkâmu’l-vuṣṭâ min hadîsi’n-Nebî ṣallallâhu ʿaleyhi ve sellem. thk. Hamdî es-Selefî - Subhî es-Sâmerrâî. 4 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1416/1995.
• Kandemir, M. Yaşar. “el-Cem‘ beyne’s-Sahîhayn”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 7/282. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Kandemir, M. Yaşar. “Harbî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 16/114-115. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kandemir, M. Yaşar. “İbn Hacer el-Askalânî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 19/514-531. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kandemir, M. Yaşar. “Nevevî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 33/45-49. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Kandemir, M. Yaşar. “Sünen”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 38/141-142. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Küçük, Raşit. “İbn Ebû Âsım”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 19/422-423. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Mağribî, el-Hüseyn b. Muhammed b. Sa‘îd el-Lâ‘î. el-Bedru’t-temâm şerḥu Bulûġi’l-merâm. 10 Cilt. thk. Ali b. Abdillâh ez-Zeben. Kâhire: Dâru Hecr, 1414-1428/1994-2007.
• Malkoç, Abdulkerim. Ziyâüddîn el-Makdisî ve el-Ehâdîsü’l-Muhtâra İsimli Eseri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdillâh Alâüddîn el-Bekcerî el-Hikrî. Şerḥu Süneni İbn Mâce. 5 Cilt. thk. Kâmil Avîza. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafâ el-Bâz 1419/1999.
• Mübârekpûrî, Ebu’l-Ulâ Muhammed Abdurrahmân b. Abdirrahîm. Tuḥfetü’l-aḥveẕî bi-şerḥi Câmiʿi’t-Tirmiẕî. 12 Cilt. thk. Abdurrahman Muhammed Osmân. Kâhire: Dâru’l-Fikr, 1386/1967.
• Nâcî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed b. Mahmûd ed-Dımaşkî. ʿUcâletü’l-ʾimlâʾi’l-müteyessira mine’t-teẕnîb ʿalâ mâ vakaʿa li’l-Ḥâfıẓi’l-Münẕirî mine’l-vehem ve ġayrih fî kitâbih “et-Terġīb ve’t-terhîb”. 5 Cilt. thk. İbrâhîm b. Hammâd er-Rîs - Muhammed b. Abdillâh el-Kannâs. Riyâd: Mektebetü’l-Me‘ârif, 1420/1999.
• Neccâr, Hasnâ Bekrî Ahmed. eż-Żıyâʾ el-Maḳdisî ve cühûdühû fî ʿilmi’l-ḥadîs̱. Mekke: Câmi‘atü Ümmi’l-Kurâ, Külliyyetü’d-Da’ve ve Usûli’d-Dîn (Kısmu’l-Kitâb ve’s-Sünne), Doktora Tezi, 1419/1999.
• Özel, Ahmet. “İbn Dakîkul‘îd”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 19/407-409. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Öztoprak, Mustafa. İbnü’l-Harrât el-İşbîlî’nin (v. 582/1186) Hadis İlmindeki Yeri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Polat, Salahattin. “İbnü’s-Seken”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 21/202-203. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Safedî, Salâhuddîn Ebu’s-Safâ Halîl b. Aybek b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnâûd - Türkî Mustafâ. 29 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420/2000.
• Sehâvî, Şemsüddîn Ebu’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahmân. el-Meḳāṣıdü’l-ḥasene fî beyâni kes̱îrin mine’l-eḥâdîs̱i’l-müştehire ʿale’l-elsine. thk. Muhammed Osmân el-Huşt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1405/1985.
• Şemsüddîn İbn Abdilhâdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed ed-Dımaşkî es-Sâlihî. Ṭabaḳātu ʿulemâʾi’l- ḥadîs̱. thk. Ekrem el-Bûşî - İbrâhîm ez-Zeybek. 4 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1417/1996.
• Şenel, Abdülkadir. “İbn Merdûye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 20/184-185. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî. Neylü’l-ʾevṭâr. 9 Cilt. thk. İsâmüddîn es-Sabâbatî. Mısır: Dâru’l-hadîs, 1413/1993. Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmiʿu’l-kebîr. 6 Cilt. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• Türkî, Abdullâh b. Abdilmuhsin. el-Meẕhebü’l-Ḥanbelî Dirâse fî târîḫih ve simâtih ve eşheri aʿlâmih ve müʾellefâtih. 2 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 1423/2002.
• Uğur, Mücteba. Hadis İlimleri Edebiyatı. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Uğur, Mücteba. “Ebû Avâne el-İsferâyînî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 10/100. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yücel, Ahmet. Hadis Tarihi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2011.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Târîḫu’l-ʾİslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 17 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1424/2003.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şu‘ayb el-Arnaûd ve ark. 25 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Zeġalü’l-ʿilm. thk. Muhammed b. Nâsır el-Acemî. b.y.: Mektebetü’s-Sahveti’l-İslâmiyye, ts..
• ez-Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Ẕikru men yuʿtemedü ḳavlüh fi’l-cerḥ ve’t-taʿdîl (Erbaʿu rasâʾil fî ʿulûmi’l-ḥadîs̱ içerisinde s. 169-227). thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1410/1990.
• Ziyâuddîn el-Makdisî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdilvâhid ed-Dımaşkî el-Hanbelî. es-Sünen ve’l-aḥkâm ʿani’l-Muṣṭafâ ʿaleyhi efżalü’ṣ-ṣalât ve’s-selâm. thk. Ebû Abdillâh Hüseyn b. Ukâşe. 6 Cilt. Cidde: Dâru Mâcid Asîrî, 1425/2004.