Ebî Müzâhim el-Hâkânî’nin Kurrâ’ ve Hüsnü Edâ Hakkındaki Söylemleri (Ebû Amr ed-Dânî Örneğinde)

Yıl 2024, Sayı: 43, 206 - 229, 30.06.2024

Muazzam Yener

https://doi.org/10.35209/ksuifd.1416350

Öz

Tecvid ilmine dair ilk çalışmalar, hicri birinci asırdan itibaren şifahi olarak Ebu’l-Esved ed-Düelî (ö. 69/688) ve onun öğrencisi Yahyâ b. Ya’mer (öl. 90/709)) ile ilk nüvesini oluşturmuştur. Tecvid’le ilgili müstakil kaynaklar yazılmadan önce tecvid konularının, kıraat ilmine dair kaynaklarda çeşitli başlıklar altında muhtasar olarak ele alındığını görmekteyiz. Ebû Müzâhim el-Hâkânî’nin (öl. 325/937), hicri dördüncü asrın ilk çeyreğinde kaleme aldığı tecvid’e dair el-Kasîdetu’l-Hâkâniyye (er-Râiyye), tecvid’e dair kaleme alınan ilk manzum eser kabul edilmiştir. Bu çalışmada, el-Hâkânî’nin kaleme aldığı söz konusu manzum eserinin kıraat ve tecvid tarihi açısından önemi incelenmiştir. Ayrıca Ebû Amr ed-Dânî’nin (öl. 444/1053) manzumeyi şerh ettiği el-Fethu’r-Rabbânî fî Şerhi Râiyetu’l-Hâkânî adlı eseri temel alınmıştır. Bu bağlamda onun bu esere yaptığı şerhler içerisinden kıraatte tertil, tahkik, hüsn-ü edâ söylemleri ve el-Hâkânî’nin zikretmeyip ed-Dânî’nin zikrettiği mevzular tespit edilerek, tefsir ve kıraat alanıyla ilgili kaynaklar da incelenmiş ve açıklanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

kıraat, kurra, tecvit, ebu müzahim, ed dani

Kaynakça

• Akaslan, Yaşar. “Kıraat İlmi Sistematiğinde Usûl Kavramları”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43 (2017), 238. https://search.trdizin.gov.tr/yayin/detay/276242
• Aktaş, Mehmet Nurullah. “Tefsir Usûlünde Nazım Geleneği: Zemzemî ve “Manzûmetun fi’t-Tefsîr” Adlı Manzum Eseri”. Ekev Akademi Dergisi 20/65 (2016), 359. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2580523)
• Arslan, Durmuş. “Ebu Müzahim Musa b. Ubeydullah el-Hakânî ve Kasîdetü’r-Râiyyesinin Tecvid Tarihindeki Yeri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/25 (2018), 32.
• Bağdâdî, Hatip. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 21 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1422/2001.
• Bulhutût, Muhammed. “en-Nebr fi’l-luğati’l-Arabiyye”. Câmiatu b. Yahya Cîcil Havliyati’l-edeb ve’l-luğât. 5/10 (2018), 252.
• Carasî, Muhammed Mekkî Nasr. Nihâyetu’l-Kavlu’l-Mufîd fî İlmi’t-Tecvîd. thk. Tâhâ Abdurraûf Saîd. Kâhire: y.y., 1420/1999.
• Çetin, Abdurrahman. “Ebû Müzâhim Mûsa b. Ubeydillâh (Abdullah) b. Yahyâ el-Hâkânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 18 Haziran 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/hakani-musa-b-ubeydullah
• Çetin, Abdurrahman. “Dânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 16 Mayıs 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/dani
• Çollak, Fatih. “Revm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 13 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/revm
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. et-Tahdîd fi’l-İtkân ve’t-Tecvîd. thk. Ğânim Kuddûri Hamed. Ummân: Dâr Ammâr, 1421.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. el-Muvaddih li Mezâhibi’l-Kurrâi veihtilâfihim fi’l-feth ve’l-imâle. thk. Muhammed Şefâat Vebânî. Medîne: y.y., 1410/1990.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. Kasîdeti Ebî Müzâhim el-Hâkânî elletî kâlehe fi’l-Kurrâi vehüsnü’l-edâ’. thk. Ğâzî Buneydir el-Umerî. 2 Cilt. Mekke: y.y.,1418/1998.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. et-Teysîr fi’l-Kirââti’s-Seb’. thk. Halef b. Hammûd b. Sâlim eş-Şağdelî. S. Arabistan: Dâru’l-Endelus, 1435.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Said. Şerhu Kasideti Ebû Müzâhim el-Hâkânî. thk. Halil Ebû Anze. Beyrut: y.y., ts.
• Debbâ’, Ali Muhammed. el-İdâe fî Beyâni Usûli’l-Kirâe. Kâhire: Mektebetu’l-Ezheriyye, 1999.
• Esedî, Ebu’l-Bekâ Muvaffakuddîn Yaîş b. Ali b. Yaîş. Şerhu’l-Mufassal. 10 Cilt. Kâhire: İdâratu’t-Tibâati’l-Munîriyye, ts.
• Ezherî, İslâm b. Nasır. el-Fethu’r-Rabânî fî Şerh Râiyetu’l-Hâkânî. Şebekete Mektebetu evlâdi’ş-şeyh li’t-Turâs. y.y., ts.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahya b. Ziyâd. el-maksûr ve’l-memdûd. thk. Mâcid ez-Zehebî. Dimaşk: Müessesetu’r-Risâle, 1408/1988.
• Hamed, Ğânim Kuddûrî. Ebhâs fî İlmi’t-Tecvîd, Ammân: Dâr Ammâr, 1422/2002.
• İbnu’l-Cezerî, Ebi’l-Hayr Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-Kirââti’l-Aşr. thk. Muhammed Ali ed-Debbâ’. 2. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1430/2009.
• İbnu’l-Cezerî, Ebi’l-Hayr Muhammed b. Muhammed. Gâyetu’n-Nihâye fî Tabakâti’l-Kurrâ’. thk. C. Bercestreasser. 2. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1427/2006.
• İbn Ğalbûn, Ebu’l-Hasen Tâhir b. Abdulmun’im. et-Tezkira fi’l-Kirâât. thk. Saîd Sâlih Zaîme. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Kuteybe Muhammed b. Abdullah b. Muslim. Edebu’l-Kâtib. thk. Ali Fâûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1408/1988.
• İbn Manzûr. Lisânu’l-Arab. 15. Cilt. Beyrut: Dâr Sadr, 2010.
• İbn Mücâhid, Ahmed b. Musa b. Abbâs. Kitâbu’s-Seb’ati fi’l-Kirâât. thk. Şevki Dayf. Mısır: Dâru’l-Ma‘ârif, 1400/1980.
• İbnu’n-Nedîm, Muhammed b. Ebî Yakup İshâk b. Muhammed. el-Fihrist. 2. Cilt. Beyrut: Dâru’l-M‘arife, 1430/2009.
• İnce, Nazife Nihal. Arap Dil İlimleri ile Tecvit Arasındaki Münasebet. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2018.
• Kâdî, Abdulfettâh. Târîhu’l-Mushafi’ş-Şerîf. Mısır: Mektebetu’l-Cundî, 2019.
• Kayravânî, Muhammed b. Cafer el-Kazzâz. mâ yecûzu li’ş-Şâiri fi’z-zarûrati. thk. Ramazan Abduttevvâb vd. Kuveyt: Dâru’l-Arabiyye, 1432/2011.
• Kaysî, Mekkî b. Ebî Tâlib. er-Riâyetu li Tecvîdi’l-Kirâeti ve Tahkîk Lafzı’t-Tilâveti. Kurtuba: Mektebetu Kurtuba, 1425/2005.
• Koyuncu, Recep. “Kur’ân Eğitiminde Manzum Tecvit Geleneği: Cemzûrî ve Tuhfettu’l-Etfâl Adlı Manzum Eser”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 21/3 (2017), 1054. https://doi.org/10.18505/cuid.304374
• Kur’ân’ı Kerim Meali. çev. Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 6. Basım, 2004.
• Kurtubî, Abdulvehhâb b. Muhammed. el-Muvaddah fi’t-Tecvîd. thk. Ğânim Kuddûrî Hamed. Ürdün: Dâr Ammâr,1321/2000.
• Kurtubî, Ebî Abdullah Ahmed b. Muhammed Ebî Bekir. el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Muhsin et-Turkî. 24. Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1437/2007.
• Mahcûb, Fâtime. el-Mevsûatu’z-Zehebiyye li’l-Ulûmi’l-İslâmiyye. 19. Cilt. Kâhire: Dâr el-Ğad li’l-Arabî, 1413/1993.
• Mer’aşlî, Muhammed Ebî Bekir. Cuhdu’l-Mukil. thk. Sâlim Kuddûrî Hamed. Ammân: Dâr Ammâr, 1429/2008.
• Sa’d. Abdulhakîm. Mecmûu’l-Mutün fi’l-Kirââti ve’t-Tecvîd. Medine: y.y., 1428/2007.
• Sa’rân, Mahmûd. İlmu’l-Lugati. Beyrut: Dâru’n-Nahdati, ts. Saylan, Nesrişah. “Kıraat İlminde Hemze İle İlgili Bazı Vecihlerin İncelenmesi”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 5/2 (2019), 287. http://dergipark.gov.tr/ihya
• Sehâvî, Alamuddîn. Cemâlu’l-Kurrâ ve Kemâlu’l-İkrâ. thk. Ali Hüseyn el-Bevvâb. Mekke: Mektebetu’t-Turas, 148/1987.
• Sellâm, Ebû Ubeyde el-Kâsım b. Fedâilu’l-Kur’ân. thk. Mervân el-Atiyye vd. Dimeşk: Dâr İbn Kesîr, 1415/1995.
• Sezgin, Fuat. Târihu’t-Turâsi’l-Arabî. çev. Mahmûd Fehmî, Hicâzî 10. Cilt. Suudi Arabistan: Câmi‘atu’l-Melik Sûûd, 1411/1991.
• Sîbeveyh, Ebî Bişr Amr b. Osman b. Kanber. Kitâbu Sîbeveyh. thk. Abdusselâm Muhammed b. Hârûn. 5. Cilt. Kâhire: Mektebetu’l-Hâncî, 1402/1982.
• Sicistânî, Ebû Dâvûd b. Eş’as. Sünen Ebî Dâvud. nşr. Salih b. Abdulaziz b. Muhammed b. İbrahim eş-Şâyih. 2. Cilt. Riyad: Dâru’s-Selam, 1420/1999.
• Suyûtî, Celâleddîn. el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Şayb Arnaût-Mustafa Şeyh Mustafa. 2. Cilt. Dimaşk: Müessesetu’r-Risâle, 1429/2008.
• Şâhin, Abdussabûr. el-Kirâatu’l-Kur’âniyye fî dav’i İlmi Luğati’l-hadis. Kâhire: Mektebetu’l-Hancî, 2009.
• Şîrâzî, Nasr b. Ali b. Muhammed ebî Abdullah. el-Mûdah fî Vücûhi’l-Kirâât ve İlelihe. thk. Ömer Hamdân el-Kubeysî. Mekke: el-Cemâ’atu’l-Hayriyye li tahfîzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1414/1993.
• Şelebî, Abdülfettâh İsmail. el-İmâle fi’l-Kirâât ve’l-lehecâti’l-Arabiyye. Dâr Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1429/2008.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi’u’l-Beyân an Te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Beşşâr Avvâd Ma’ruf vd. 8. Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1415/1994.
• Tâşköprîzâde, Ahmed b. Mustafa b. Halil. Miftâhu’s-Sa’âde ve Misbâhu’s-Siyâde. 3. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1405/1985.
• Tirmizi, Ebû İsâ Muhammed b. Câmiu’t-Tirmizi. nşr. Muhammed b. Sâlih er-Râcihî. 2. Cilt. Riyad: Dâru’s-Selâm, 1420/1999.
• Yavuz, Hasan Hüseyin. “Âsım Kıraatinin Senedi ve Şu’be Hafs Rivayetlerinin Temellendirilmesi”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 12 (2020), 106. https://dergipark.org.tr/tr/pub/baid/issue/58857/747173 Yener, Muazzam. Tefsirlerde Kıraat Farklılıkları (Semîn el-Halebî Özelinde). İstanbul: Ark Yayınları, 2023.
• Yılmaz, Oğuz. “Türk İslâm Edebiyatında Manzûm Tecvîdler.” IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmaları Kongresi Bildiriler Kitabı 3/14-17 (2015), 82. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/907710
• Zehebî, Şemsuddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Ma’rifetu’l-Kurrâi’l-Kibâr ‘ala’t-Tabakâti ve’l-‘Asâr. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf vd. 2. Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1408/1988.
• Zebîdî, Seyyid Muhammed Murtaza el-Huseyni. Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmus. Kuveyt: y.y., 1982.
• Zerkeşî, Bedreddîn. el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 4. Cilt. Kâhire: Dâru’t-Turâs, 1404/1984.
• Zürkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilu’l-İrfân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. 2. Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, 1433/2012.