Sultan en-Nasır Muhammed Döneminde Kıptîler ile Müslümanlar Arasındaki Olaylar ve Nedenleri (721/1321 Olayları)

Yıl 2024, Sayı: 44, 190 - 214, 31.12.2024

Mehmet Emin Eser

https://doi.org/10.35209/ksuifd.1427995

Öz

Bu makale, XIV. yy. Mısır’ında Müslüman ve zimmî topluluklar arasındaki ilişkileri inceleyen bir dizi olaya odaklanmıştır. Sultan Nasır Muhammed’in üçüncü saltanat dönemi (709-741/1309-1341) olan bu zaman diliminde, Yahudiler ve Hristiyanlar, belirli kısıtlamalara ve zorluklara maruz kalmışlardır. Bazı kiliselerin camilere dönüştürülmesi ve özellikle Şehitler Bayramı’nın (Başan ayının sekizi) yasaklanması gibi kararnameler bu dönemde yayınlanmıştır. Ancak bu yasaklamaların zamanla unutulduğu görülmüştür. Bazı olaylarda, Müslümanlarla yaşadıkları anlaşmazlıklar sonucunda zimmîlerin cezalandırıldığına dair örneklere rastlanmıştır. Sultan Nasır Muhammed Dönemi boyunca zimmîler için bazı olumlu gelişmeler de yaşanmıştır. Avrupa devletleriyle diplomatik ilişkilerin kurulması, ülkede kiliselerin açılması veya yeniden inşa edilmesi bu olaylara örnektir. Ancak zimmîler için bazı olumsuz olaylar da kaydedilmiştir. Özellikle komşu ülkelerden gelen elçilerle esir iadesi konusunda yaşanan sorunlar bunlardan bazılarıdır. Sonuç olarak, bu dönemde Müslüman ve zimmî topluluklar arasında meydana gelen bazı olayların aralarındaki gerginliği arttırdığı görülmüştür. Sultan Nasır Muhammed’in onlara yönelik hoşgörülü tutumu ve komşu ülkelerle diplomatik ilişkilerin incelenmesi bu dönemin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi, Memlükler, Mısır, Ehl-i Zimme, Divan, Kâtip

Events and Causes Between Copts and Muslims During the Reign of Sultan An-Nasır Muhammad (721/1321 Events)

Öz

This article focuses on a series of events examining the relationships between Muslim and dhimmi communities in 14th century Egypt. During the third reign of Sultan Nasir Muhammad (709-741/1309-1341), Jews and Christians faced specific restrictions and challenges. Decrees such as the conversion of some churches into mosques and the prohibition of the Feast of the Martyrs (celebrated on the eighth day of Bishan month) were issued during this period. However, it is observed that these prohibitions were gradually forgotten over time. In some incidents, examples were found where dhimmis were punished as a result of disagreements with Muslims. Positive developments for dhimmis also occurred during Sultan Nasir Muhammad's reign, such as the establishment of diplomatic relations with European states and the opening or reconstruction of churches in the country. However, negative events for dhimmis were also recorded, particularly issues related to the extradition of prisoners with envoys from neighboring countries. In conclusion, it is evident that certain events during this period increased tension between Muslim and dhimmi communities. Examining Sultan Nasir Muhammad's tolerant approach towards them and the analysis of diplomatic relations with neighboring countries contribute to a better understanding of this era.

Anahtar Kelimeler

History of Religions, Mamluks, Egypt, Ahl al-Dhimma, Council, Clerk.

Kaynakça

• Abdulaziz Ferec Ebu’l-Ayneyn, Fatıma ez-Zehra. “el-İddirabatu’t-diniyyeti beyne’l-ekbât ve’l-muslimin fi ahdi’s-sultan en-Nasır (Ehdas seneti 721/1321)”. Camiatu Benha Mecelletu Kulliyeti’l-Adab 29 (2012), 249-322.
• Abdulcevad, İbrahim Recep. el-Mu’cemu’l-arabi li esmai’l-melabis. Kahire: Darû’l-Evkafu’l-Arabiyye, 1423/2002.
• Ali İbrahim, Hasan. Tarihi’l-Memaliki’l-Bahriyye fi asri’n-Nasır Muhammed bivechi has. Kahire: Mektebetu’n-Nehdeti’l-Mısriyye, 1944.
• Âşur, Said Abdülfettah. el-Asru'l-memâlîkî fî mısır ve'ş-şam. Kahire: Darû’l-Nehdeti’l-Garbiyye, 1976.
• Âşur, Said Abdülfettah. el-Müctemau’l-Mısri fi asri’l-selatni’l-Memalik. Kahire: Darû’l-Nehdeti’l-Arabiyye, 1992.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Memlükler Döneminde Vezirlerin Görevleri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (Mart 2006), 142-182.
• Aynî, Bedreddin Mahmud. İkd’ûl-cumân fi târîhi ehli’z zamân. thk. Muhammed Muhammed Emin. 5 Cilt. Kahire: Darû’l-Kûtûb ve’l-Vesâiki’l Kavmiyye, 1431/2010.
• Baybars el-Mansûrî, Rüknüddîn Baybars el-Mansûrî en-Nâsırî ed-Devâdâr el-Hitâî. Zübdetü’l-fikre fî târîḫi’l-hicre. thk. Donald S. Beyrut: eş-Şeriketu’l-Muttehide li’t-Tevzi, 1419/1998.
• Baybars el-Mansûrî, Rüknüddîn en-Nâsırî ed-Devâdâr el-Hitâî. Muhtârü’l-ahbâr. thk. Doktor Abdulhamid Salih Hamedan. Kahire: Darû’l-Mısriyyeti’l-Lübnaniyye, 1413/1993.
• Berzâlî, Alemüddîn Ebû Muhammed el-Kāsım b. Muhammed b. Yûsuf el-İşbîlî ed-Dımaşkî. el-Muḳtefâ ʿale’r-ravżateyn el-ma’ruf bi-tarihi’l-berzâlî. thk. Doktor Ömer Abdusselam Tedmuri. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l Asriye, 1427/2006.
• Cezerî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Bekr ed-Dımaşkī. Ḥavâdis̱ü’z-zamân ve enbâʾühû ve vefeyâtü’l-ekâbir ve’l-aʿyân min ebnâʾihî, thk. Ömer Abdusselam Tedmuri. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriye, 1419/1998.
• Çelik, Nizamettin. Hz. Peygamber (s.a.s)’in Yönetiminde Dış İlişkilerin Temel İlkeleri. Ankara: Sonçağ Akademi, 2022.
• Dehman, Muhammed Ahmed. Mu’cemü‟l-elfâz et-tarihiyye fi asril-memluki. Dımaşk: Darû’l Fikr, 1990.
• Erdem, Mustafa. “Kıpti Kilisesi Üzerine Bir Araştırma”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36/1 (1997), 143-178.
• Erol, Burak Gani. Memlûkler Döneminde Mısır’da Gayrimüslimlerle İlgili Yaşanan Toplumsal Hadiseler Ve Onlara Karşı Uygulanan Müeyyideler” Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 22/2 (Haziran 2020), 589-622.
• Eser, Mehmet Emin. “Memlükler Döneminde (648-923/1250-1517) Ehl-i Zimme’nin İstihdamı”. Yakın Doğu Üniversitesi İslâm Tetkikleri Merkezi Dergisi 9/1 (Haziran 2023), 101-118.
• Habib, Kemal Said. el-Akaliyyat ve’s-Siyasat fi’l-habereti’l-İslâmiyye min bidaye ed-devletü’n-Nebeviyye ve hatta nihayeti’l-devletu’l-Osmaniyye (1-1325/622-1908). Kahire: Mektebetu Medboli, 2002.
• Hamîdullah, Muhammed. “İslâmda Devletler Hukuku”. çev. Abdulkadir Şener. Ankara Üniversitesi İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi 3 (1977), 283-299.
• Hayat Nasır, el-Hacci. Ahvalu’l-amme fi hükmü’l-Memalik (678-784/1279-1382). Kuveyt: Darû’l-Kalem li’n-Neşr ve’t-Tevzi, 1994.
• Hemedânî, Ebü’l Hayr (Ebü’l-Fazl) Hâce Reşîdüddîn Fazlullāh b. İmâdiddevle Ebi’l-Hayr b. Muvaffakiddevle Âlî et-Tabîb. Tarihi Moğolu’l-İlhaniyyun (Tarihi Hülâgû). 2 Cilt. Dımaşk: Vizaretu’s-Sekafeti ve’l-İrşadi’l-Kavmî, 1960.
• Hicazî, Fayiza Abdurrahman Hicazî. Ehl Zimme fi Biladû’ş-Şam fi Asr min el-Eyyûbî ve el Memlûkî. İrbid: Camiatu Yermük, 1412/1992.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Dîvânü’l-mübtedeʾ ve’l-haber fî tarihi’l-ʿArab ve’l-Berber ve men-âsşarahüm min-ẕevi’s-şani’l-ekber. thk. Halil Şahade. Beyrut: Darû-l Fikr, 2. Basım, 1408/1988.
• İbn İyâs (Ayâs), Ebü’l-Berekât Zeynüddîn (Şehâbüddîn) Muhammed b. Şehâbiddîn Ahmed el-Hanefi. Bedâiu’z-zühûr fi vekâii’d-dühûr. thk. Muhammed Mustafa. 5 Cilt. Kahire: Darû İhyau’l-Kutbu’l-Arabiyye, 1395/1975.
• İbn Kayyim, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkî el-Hnbelî el-Cevziyye. Ahkam-ı Ehli Zimme. thk. Yusuf b. Ahmed el-Bekri, Şakir b. Tevfik. 2 Cilt. el-Memleketu’l-Arabiyyetu’s-Suudiye: Remadi Linneşr, 1418/1997.
• ibn Şahin, Abdülbâsıt b. Halil ez-Zahiri el-Hanefi. Neylü’l-emel fi zeylü’d-düvel. thk. Abdüsselam Tedmüri. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2002.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf el-Atâbekî el-Yeşbugavî ez-Zâhırî. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Ḳāhire. 16 Cilt. Mısır: Vizaretu’s-sekafe vel-irşad el-kavm-i, Darû’l-Kütub, ts.
• İbnü’d-Devâdârî, Seyfüddîn Ebû Bekr b. Abdillâh b. Aybek. Kenzü’d-dürer ve câmiʿu’l-ġurer (ed-Dürrü’l-Fâhir fi Sîreti’l-Meliki’n-Nâsır). thk. Hans Robert Roemer. 9 Cilt. Kahire: Darû’l-Kütub, 1960.
• İbnü’l-Verdî, Zeynüddîn Ömer b. Muzaffer b. Ömer b. Muhammed İbn Ebü’l-Fevarisî Ebû Hafs el-Maarrî el-Kenedî. Târîḫu İbni’l-Verdî. 2 Cilt. Lübnan/Beyrut: Darû’l-Kütubi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• Kasım, Abduh Kasım. Ehli Zimme fi Mısır mine-l-fethi’l-İslâm hetta nihayetü’l-Memalik. Kahire: Dirasetu Vesaikiyye Ayn Diraset ve Buhus İnsaniyye ve İctimaiyye, 2003.
• Keleş, Bahattin. Bahrî Memlûklerde İktisadi ve Ticari Hayat (1250-1382). İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
• Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbas) Takıyüddîn Ahmet b. Ali b. Abdulkadir b. Muhammed. el-Mevâʿiz ve’l-iʿtibâr bi- ẕikri’l-ḫıṭaṭ ve’l-âsâr. 4 Cilt. Beyrut: Darû’l-Kütubil-İlmiyye, 1418.
• Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbas) Takıyüddîn Ahmet b. Ali b. Abdulkadir b. Muhammed. Tarihû’l-Akbad. thk. Doktor Abdülmecid Diyab. Kahire: Darû’l-Fazile, 1416/1995.
• Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbas) Takıyüddîn Ahmet b. Ali b. Abdulkadir b. Muhammed. es-Sülûk li-ma’rifeti duveli’l-mülûk. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. 8 Cilt. Lübnan/Beyrut: Darû’l-Kütubi’l-İlmiyye, 1997.
• Mayer, L. A. el-Melabisi’l-memlukiyye. çev. Salih eş-Şeyti. Kahire: el-Heyetu’l-Mısriyyeti’l-Ammeti Lil-Kitab, 1972.
• Merzuk, Abdulaziz. en-Nasır Muhammed b. Kalavun. Kahire: Vizaretu’s-Sekafeti ve’l-İrşadi’l-Kavmi, 1964.
• Muyer, Velime. Tarihi devletu’l-Memalik fi Mısr. çev. Mahmud Abidin, Selim Hasan. Kahire: Mektebetu Medboli, 1415/1995.
• Nahle, Rufeyle Yakup. Tarihû’l-Ummeti’l-Kıbtiyye. Mısır: Matbaatu’l-Metrobul, 2. Basım, 2000.
• Neriman Abdulkerim, Ahmed. Muamelet-u gayri’l-muslimin fi’l-devleti’l-İslâmiye. Kahire: el-Heyetu’l-Mısriyyeti’l-Amme, 1996.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbas Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureyşî. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. 33 Cilt. Kahire: Darû’l-Kütub ve Vesâiku’l-Kavmiyye, H. 1423.
• Özen, Şükrü. “Kadı’lkudât”, Türkiye Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2001), 77-82.
• Sağlam, Ahmet. Memlûk Sultanı Muhammed b. Kalavun’un siyasi faaliyetleri (684-741 / 1285-1341). Manisa: Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. Ḥüsnü’l-muḥâḍara fi tarih-i Mısır ve’l-Kahire. thk. Muhammed Ebû Fazl İbrahim. 2 Cilt. Mısır: Darû İhyau’-l Kütbu-l Arabiyye, 1387/1967.
• Şeyzerî, Abdurrahman b. Nasır. Nihayetu’r-Rutbe fi Talebi’l-Hisbe. Kahire: Matbaatu’l-Cenneti’t-Telif, 1365/1946.
• Tartun, A. S. Ehli’z-zimme fi’l-İslâm. çev. Hasan Habeşi. Mısır: Darû’l-Fikri’l-Arabi, 1949.
• Tevfik et-Tevil, Kıssatu’l-ittihadi’d-dini fi’l-Mesihiyye ve’l-İslâm. İskenderiye: Darû’l-Fikri’l-Arabi, 1366/1947.
• Tritton, A. S. Ehli’z-zimme fi’l-islâm. çev. Hasan Habeşi. Kahire: Darû’l-Fikri’l-Arabi, 1949.
• Yâfiî, Ebû Muhammed Afîfüddîn Abdullāh b. Es‘ad b. Alî b. Süleymân el-Yemenî. Mirʾâtü’l-cenân ve ʿibretü’l-yaḳẓân fî maʿrifeti ḥavâdis̱i’z-zamân. Lübnan: Darû’l-Kütbu’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Zünnar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/572-574. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yuvalı, Abdülkadir. “Hülâgû”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/473-475. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Zâhirî, Garsüddîn Halîl b. ŞAhîn. Kitâb zubdet keşfü’l-memâlik ve beyânü’t-turuk ve’l-mesâlik. tsh. Paul Ravaısse. Paris: el-Matbaatu’l-Cumhuriyye, 1892.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Düvelü’l-İslâm. thk. Hüsnü İsmail Merve, Mahmud Arnavut. 2 Cilt. Beyrut: Darû’s-Sadr, 1999.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-ʿİber fî ḫaberi men ġaber. thk. Ebû Hacer Muhammed es-Said. 4 Cilt. Beyrut: Darû’l-Kütbu’l-İlmiyye, ts.