Asr-ı Saâdet'ten Hicrî Sekizinci Asra Kadar Yemen Bölgesinde Kıraat İlminin Durumu

Yıl 2024, Sayı: 44, 97 - 123, 31.12.2024

Muazzam Yener

https://doi.org/10.35209/ksuifd.1513006

Öz

Yemen bölgesinin geride bıraktığı tarihi, kültürel ve ilmi birikimin katkısı yadsınamaz. Yemen bölgesi ilk dönemlerden itibaren tefsir, hadis ve kıraat, başta olmak üzere İslâmî ilimler alanında tarihten günümüze kadar gelen ve istifade edilen birçok eserin telif edildiği bir konumda olması önem arz etmiştir. Çalışmada Yemen bölgesinde hicri birinci asırdan sekizinci asra kadar yapılan kıraat ilmi çalışmalarının durumu ele alınmıştır. Bunlar içinde kıraat ilminin tartışmalı sorunlarını ve bilinmeyen yönlerini Yemen bölgesi açısından ortaya koymak çalışmanın gerekçesi olarak görülmüştür. Kıraat imamları içerisinde isimleri zikredilmeyen meşhur birçok kurrânın ismi gündeme getirilerek alana katkı sunulmaya çalışılmıştır. Yemen bölgesinde Hz. Peygamber döneminden itibaren bulunan Mushafların durumu ve daha sonra Hz. Osman döneminde teksir ettirilerek İslâm Beldelerine gönderilen tartışmalı Mushaf sayıları içerisinde, Yemen Mushaf’ı söz konusu edilmiş ve buna dair tartışmalar gündeme getirilmiştir. Bunun yanı sıra Yemen bölgesinin kıraat birikimi içerisindeki önemine, kendi coğrafyasındaki bölgelerin kıraat farklılıklarına ve buna yönelik yaklaşımlarına değinilerek elde edilen sonuçlar değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, Asr-ı Saâdet, Mushaf, Sekizinci Asr, Yemen

The Status of the Scıence of Qira’at ın the Yemen Regıon from the age of blıss to the hıjrı eıght century

Öz

The historical, cultural, and scholarly contributions of the Yemen region’s legacy are undeniable. Since the early periods, the Yemen region has held an important position in the field of Islamic sciences, particularly in tafsir, hadith, and qira'at, being the site of many works that have been written and utilized throughout history. This study focuses on the status of qira'at-related scholarly work in the Yemen region from the 1st to the 8th century of the Hijra. Among the issues addressed is the problem of disputed qira'at readings and their unknown aspects, specifically in the context of Yemen. The study highlight the names of many famous reciters whose names have not been mentioned among the qira'at imams, thereby contributing to the field. The study also examines the status of the mushafs in Yemen, tracing their origins to the time of the Prophet, and delves into the debates about the number of mushafs sent during Caliph Uthman’s reign, with a particular focus on the Yemeni mushaf. Additionally, the study evaluates the significance of Yemen’s qira'at heritage, the differences in qira'at across various regions within Yemen, and the regional approaches to these differences.

Anahtar Kelimeler

Qira’at, Asr-i Saadath, Mushaf, Eighth Century, Yemen

Kaynakça

• Âlûsî. Şehâbeddîn Mahmûd. Rûhu’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-seb’i’l-mesânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1997.
• Âşûr Saîd Abdülfettâh. “Ezher”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 5.11.2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/ezher
• Askalânî. Şihâbuddîn Ebi’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed. Tehzibu’t-tehzîb. 15 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kutubi’l-İslâmî, 1414/1993.
• Askalânî. Ahmed b. Ali b. Hacer. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd vd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1315/1995.
• Bağdâdî. İsmail Paşa. Hidâyetü’l-ârifîn esmâi’l-müellifîn ve eserü’l-musannifîn. 2 Cilt. İstanbul: Vekâletü’l-Maârif, 1951.
• Belâzûrî,Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahya b. Câbir. Futûhu’l-Buldân. thk. Abdullah Enîs et-Tabbâ’. Beyrut: Müessesetü’l-Maârif, 1407/1987.
• Beyâtî. Adil Casim, “Irak-Eğitim ve Öğretimi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 18 Nisan 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr
• Beseviyyi Ebû Yûsuf Ya’kûb b. Süfyân. Kitâbü’l-ma’rifeti ve’t-târîh, thk. Ekrem Ziyâ el-Umerî. 4 Cilt. Medine: Mektebetu’d-Dâr, 1410/1990.
• Birışık. Abdulhamit. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 2 Nisan 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/kiraat--ilim
• Bozkurt, Nebi. “Medine” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 2.11.2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/medine
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail Ebû İbrahim el-Cûfî. el-Câmiu’l-müsnedü’s-sahîhu’l -muhtasaru min umûri Rasûlillâhi ve sünnetihî ve eyyâmihî. thk. Muhammed Zuheyr b. Nâsır en-Nâsır. 11 Cilt. Beyrut: Dâru Tavku’n-Necât, 1422/2001.
• Ca’dî. Ömer b. Semerete, Tabakât fukahâi’l-Yemen. thk. Fuâd Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 2016.
• Cermî. İbrahim Muhammed. Mu’cemu ‘Ulûmü’l-Kur’ân. Dimaşk: Dâru’l-Kalem,1422/2001.
• Çakıcı. İrfan. Şâz Kıraatler ve Tefsire Etkisi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2016. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp
• Decîlî. Muhammed Rıza Hasan. el-Hayâtu’l-fikriyyetu fi’l-Yemen fi’l-karni’s-sâdis el-hicrî. Basra: Merkezu’d-Dirâsâti’l-Halîc el-Arabi, 1405/1985.
• Dağ. Mehmet. “İbn Mücâhid’in Kıraat Ekollerini Yedi ile Sınırlaması: Eleştirel Bir Yaklaşım” Ekev Akademi Dergisi. 10/ 27 (2006), 81-104.
• Dağ, Mehmet. “Kıraat İlminde Şâz Kavramı-Kavramın Anlamsal Dönüşümü ve Gerçek Anlamın Tespitine Dair”.Ma’rife Dini Araştırmalar Dergisi, 7/2 (2007), 63.
• Demirci. Hatice. Hicri İkinci Asırda Yemen’de Hadis. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Dimaşkî. Ebî Hafs b. Ömer b. Ali b. Âdil. el-Lübâb fî ‘Ulûmi’l-Kitâb. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd vd. 21 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Ece. Abdurrahman, “Hadisler Bağlamında Hz. Peygamber’in Eğitim ve Öğretim Metodu”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/10 (2019), 291-314.
• Ekva’. İsmail b. Ali. Hicru’l-İlm ve meâkilihî fi’l-Yemen. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 1416/1995.
• Habeşî. Abdullah Muhammed. Mesâdiru’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen. 4 Cilt. Abu Dabi: el-Mecmau’s-Sakâfî, 1425/2004.
• Haddâd. Muhammed Yahya. et-Târîhu’l-âm li’l-Yemen. 2 Cilt. San’a: Mektebetu’l-İrşâd, 1439/2008.
• Hâdî. İbrahim b. Muhammed b. Abdullah. el-Fusûlu’l-lu’luiyyeti fî usûli fikhi’l-itreti’z-zekiyye ve a’lâm ümmeti’l-Muhammediyye. thk. Muhammed Sâlim İzân. Beyrut: Dâru’l-Menâhil, 1422/2001.
• Haddâd. Muhammed Yahya. et-Târîhu’l-âm li’l-Yemen. 2 Cilt. San’a: Mektebetü’l-İrşâd, 1439/2008.
• Hamed. Gânim Kaddûrî. Resmu’l-Mushaf: Dirâsetun Lügaviyyetun Târîhiyyetun. Irak: Dâr Ammâr, 2001.
• Hamdânî. Hasan b. Ahmed b. Yâkûb. Sifatu Cezîreti’l-Arab. thk. Muhammed b. Ali el-Ekva’. San’a: Mektebetü’l-İrşâd, 1410/1999.
• Hamevî. Yâkût. Mu’cemu’l-buldân. 5 Cilt. Beyrut: Dâr Sadr, 1397/1993.
• Hayyât, Ebû Amr Halifete b. Kitâbü’t-Tabakât. thk. Ekrem Ziya el-Umerî. Bağdat: Matbaatü’l-Ânî, 1387/1967.
• Hazrecî. Safiyyuddîn Ahmed b. Abdullah. Hülâsatu tehzîbu’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Mecdî Mansûr Seyyid eş-Şûrî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• Ebî Hâtem Muhammed b. Ahmed b. Hibbân el-Bustî, Meşâhîr ulemâi’l-emsâr, thk. Mecdî b. Mansûr b. Seyyid eş-Şûrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye 2019.
• Hicrî. Muhammed b. Ahmed. Mecmû’ buldâni’l-Yemen ve kebâiluhe. thk. İsmail b. Ali el-Ekva’. 4 Cilt. Yemen: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1416/1996.
• İbnü’l-Cezerî. Muhammed b. Muhammed b. Ali. en-Neşr fi’l-Kırââti’l-aşr. thk. Ali Muhammed ed-Debbâ’. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• İbnü’l-Cezerî. Muhammed b. Muhammed b. Ali. Gâyetu’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. thk. Bergistreasser. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1327/2006.
• İbn Ebî Dâvûd. Kitâbu’l-Mesâhif. thk. Muhibbuddîn Abdussubhân Vâiz. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1423/2002.
• İbn Hibbân. Ebî Hâtem Muhammed b. Ahmed el-Bustî. Meşâhîr ulemâi’l-emsâr. thk. Mecd b. Mansûr b. Seyyid eş-Şûrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2019.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fîda İsmail. es-Sîretu’n-Nebeviyye, thk. Mustafa Abdülvâhid. 6 Cilt. Beyrut: Vizâretu’l-Ma’rife, 1395/1976.
• İbn Sa’d. Muhammed Manî’ ez-Zuhrî. Tabakâtu’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1421/2001.
• Kâni’. Ebu’l-Hasen Abdullah b. Mu’cemu’s-sahâbe. thk. Selahaddîn b. Sâlim el-Misrâtî Ebû Abdurrahman. 3 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Garbi’l-Eseriyye, 2008.
• Kaysî. Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib. el-İbâne an meâni’l-kırâât, thk. Abdulfettâh İsmail Şelebî. Mısır: Dâru’n-Nahda, 1960.
• Kenediyyi, Ebu Abdullah Behâuddîn Muhammed b. Yûsuf b. Yâkub el-Cundî. es-Sülûk fî Tabakâti’l-Ulemâi ve’l-Mülûk. thk. Muhammed b. Ali b. Hasan el-Ekva’. San’a: Mektebetü’l-İrşâd, 1414/1993.
• Kuşeyrî. Ebu’l-Hüseyn Muslim b. el-Haccâc b. Muslim. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâki. Beyrut: Dâr İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi, 2016.
• L. Bilge. Mustafa. “San’a”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 3 Mayıs 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/sana
• Mahmûd, Hasan Süleyman. Târîhu’l-Yemen es-Siyasî fi’l-asri’l-İslâmî. Bağdat: Mecmeu’l-İlmi’l-İrâki,1969.
• Makdisî. Şemsuddîn Ebû Abdillah. Ahsenu’t-takâsîm fî ma’rifeti’l-ekâlîm. thk. M.J.De Goeje. Kâhire: Mektebetü Madbûlî, 1411/1991.
• Mansûr. Abdullah Osman Ali. İlmu’l-kirâât fi’l-Yemen min sadri’l-İslâm ile’l-karni’l-sâmin el-hicrî. San’a: Selseletu İsdârât Câmiatu San’a, 1425/2004.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Mushaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 17 Mart 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/mushaf.
• Muhammed, Târık Ebu’l-Vefâ. Târîhu San’a. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye. 1971.
• Muslim. Ebu’l-Huseyn Muslim b. el-Haccâc b. el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. Beyrut: Dâr İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Rakîhî. Ahmed Abdurrezzâk vd. Fihrist mahtûtât mektebetü’l-Câmiu’l-Kebir San’a. 4 Cilt. Yemen: Vizâretü’l-Evkâf, 1984.
• Râzî. Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Abdullah b. Ahmed. Târîhu Medîneti San‘a’. thk. Hüseyin b. Abdullah el-Umerî. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 1409/1989.
• Semâ’nî. Ebû Sa’d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. thk. Şerafuddîn Ahmed. 13 Cilt. Hindistan: el-Fârûk el-Hadîseti li’t-Tibâati ve’n-Neşr, 1396/1977.
• Sicistânî. Ebî Bekir Abdullah b. Süleyman b. el-Eş‘as. Kitâbü’l-Mesâhif. thk. Muhibbuddîn Abdussübhân Vâiz. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye,1423/2002.
• Suyûtî. Celâleddîn. el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 2 Cilt. Suudi Arabistan: Vizâreti’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1430/2009.
• Şelebî. Hind. el-Kırâât bi İfrîkiyye mine’l-fethi ilâ muntasafi’l-Karni’l-hâmis el-hicrî. Tunus:Dâru’l-Arabiyye li’l- Kitâb, 1983.
• Şevkânî. Muhammed b. Ali. İthâfu’l-ekâbir bi isnâdi’d-defâtir. thk. Halil b. Osman el-Cebûri es-Sebîi. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 1999.
• Şucâ. Abdurrahman Abdülvâhid. Târîhu’l-Yemen fi’l-İslâm fi’l-kurûni’l-erbaati’l-hicriyyeti’l-ulâ. San’a: el-İhsân,1434/2013.
• Şükrî. Ahmed Hâlid. vd. Mukaddimât fî ilmi’l-kırâât. Amman: Dâru Ammâr, 1422/2001.
• Taberî. Ebû Câ’fer b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî. thk. Ebû Suhayb el-Kermî. 5 Cilt. Ürdün: Beytü’l-Efkâr ed-Devliyye, 2009.
• Tayâlisi. Ebû Dâvûd Süleyman b. Dâvûd b. el-Cârûd. Müsned. thk. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Turkî. 4 Cilt. Mısır: Dâru’l-Hacer, 1419/1999.
• Tâzî, Abdülhâdî. “Karaviyyîn Camii”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 5.11.2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/karaviyyin-camii
• Tomar. Cengiz. “Yemen”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 5 Nisan 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/yemen
• Yaşaroğlu. Hasan. “Zeydiyye’nin İmamet Görüşü ve Diğer Bazı Mezheplerle İlişkileri”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/ 3 (2013), 113-132.
• Yemenî. Ali b. Süleyman el-Haydara. Keşfu’l-müşkil fi’n-nahvi. thk. Hâdî Atiyye Matar el-Hilâlî. 2 Cilt. Bağdat: Matbaatu’l-İrşâd, 1404/1984.
• Yemânî. Muhammed b. Ahmed el-Hicrî. Mecmû’u’ Buldâni’l-Yemen ve Kabeiluhe. thk. İsmail b. Ali el-Ekva’. 2 Cilt. Yemen: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1316/1996.
• Yiğit, İsmail. “Zeytûne Camii”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 5.11.2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/zeytune-camii
• Zehebî. Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefâyâtu’l-meşâhîr ve’l-a’lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1424/2003.