Nebi'den Veliye: Yüceltme Anlayışının Tarihsel ve Güncel Tezahürleri

Yıl 2024, Sayı: 44, 215 - 234, 31.12.2024

Mümine Kübra Çiftaslan Gebel

https://doi.org/10.35209/ksuifd.1523488

Öz

Hz. Muhammed, Allah tarafından kul ve resul olarak gönderilen bir peygamberdir. Kur’an, onu insanlığa bir rol model ve en güzel örnek olarak sunmuş, olağanüstülüklerden uzak tutmuştur. Ancak, insan zihninin ürettiği peygamber anlayışı, zaman zaman aşırı yüceltmelere konu olabilmiştir. Bu yüceltme, yalnızca Hz. Muhammed’le sınırlı kalmamış, onun vefatından sonra başka insanlara yöneltilerek sürdürülmüştür. Özellikle tasavvufi yapılarda sevgiye verilen büyük önem, peygamberin yüceltilmesi konusundaki aşırılıkların bu anlayışta sıklıkla görülmesine zemin hazırlamıştır. Bu durum, veli olarak kabul edilen kişilerle ilgili abartılı anlatıların ortaya çıkmasını kolaylaştırmıştır. Bu araştırma, söz konusu anlayışın günümüzde de sürdüğünü ortaya koymakta, Nakşî-Halidî tarikatı özelinde, peygamberi yüceltme anlayışının velileri de kapsayacak şekilde devam ettirildiğini gösteren örnekler barındırmaktadır. Günümüz Türkiye’sindeki söz konusu oluşumların, pek çok telif eser ve video kaydı bulunmaktadır. Bu telifler, peygamberlik ve velilikle ilgili kabullere dair çeşitli örnekler içermeleri açısından araştırılmıştır. Araştırmada literatür taraması yöntemi kullanılmış, ilgili yapıların söylemleri analiz edilmiş, peygamberlik anlayışının velilik anlayışına nasıl yansıdığı incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Günümüz Dini Akımları, İnanç, Nebi, Veli, Tasavvuf, sufi cemaatler

From Nabi to Wali: Historical and Contemporary Forms of the Glorification Mentality

Öz

The Prophet Muhammad was sent by God as a servant and Messenger, presented in the Qur'an as a role model and the best example for humanity, free from extraordinary attributes. However, the human tendency for excessive glorification has occasionally extended to the Prophet, continuing after his death and being directed toward others. In Sufi traditions, this inclination has often led to the frequent exaltation of the Prophet and, by extension, exaggerated narratives about individuals regarded as wali (saints). This study explores how this glorification persists today, focusing on examples within the Naqshī-Halidī sects, where similar reverence is extended to walis. There are many copyrighted works and video recordings especially in the Naqshbandi-Khalidiyya which some of them the subject of our examination, as they reflect the understanding of prophethood and sainthood Using a literature review method, the research examines the discourses and works of this tradition, analyzing how their understanding of prophethood influences their conception of walihood.

Anahtar Kelimeler

Contemporary religious movements, Theology, Propheth, Wali, Sufism, sufi communities

GÜNÜMÜZ TÜRKİYESİNDEKİ TASAVVUFİ CEMAATLERDE NEBİ VE VELİ ANLAYIŞINA DAİR ÖRNEKLER

Öz

Hz. Muhammed kul resul olarak gönderilen bir peygamberdir. Kur’an onu sınırlarıyla ve sınırlılıklarıyla insanlığı rol model olarak sunmuş, olağanüstülüklerden uzak tutmuştur. O insandan için en güzel örnek olarak sunulmuş model insandır. Ne var ki insanın olağanüstülükleri meraklı yapısı zaman zaman İslam toplumlarında da onun aşırı yüceltilmesine kapı aralamıştır. Onun yüceltilmesi sadece kendisi ile sınırlı kalmamış peygamberin vefatından sonra başka insanlarda da yücelikler aramaya ve yücelikler izafesi şeklinde sürdürülmüştür. Tasavvufta peygambere duyulan sevgi ve önemli mevki, peygamberin yüceltilmesi konusunda da aşırılıkların bu anlayışta sıklıkla nevzuhur etmesine kapı aralamıştır. Yine bu yüceltmeci anlayış, veli kabul edilen kimseler için de aşırılıklarla dolu anlatıların yer bulmasını kolaylaştırmıştır. Menakıbname türü eserlerde İslamın temel kaynaklarına dayalı öğretileriyle bağdaşmayan pek çok sayıda anlatıyla karşılaşmak mümkündür. Ne var ki bu anlatı tarzı tarihin tozlu sayfalarında kalmamış, günümüze de taşınmıştır ve sürdürülmüştür. Bu araştırma var olan yücültmeci anlayışın günümüzde de sürdürüldüğünü, Sufi kabulde de veli anlayışına yansımalarından bazı örneklerinin bulunduğunu gösteren tespitleri içermektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri, Günümüz Dini Akımları, Kelam, Nübüvvet, Velayet, Tasavvuf, Türkiye’deki cemaatler.

Kaynakça

• Abdulbaki, Muhammed Fuad. Mu’cemu’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’ani’l-Kerîm. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1996.
• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed. Keşfu’l-Hafâ ve müzîli’l-ilbâs ammâ iştehera mine’l-ehâdîs alâ elsineti’n-nâs. thk.Yusuf el-Hac Ahmed. Dımeşk: Mektebetu’l-İlmu’l-Hadis, 2001.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsned. thk. Şuayb Arnaut. Beyrut: Müessesetu’r-risale, 2001.
• Akide, “Muhammed’e Kul Olmadan Allah’a Kul Olunmaz”, Youtube, Yayın Tarihi 15 Haziran 2016, https://www.youtube.com/watch?v=6-g1UTkbiAU
• Algar, Hamid. “Nakşibendiyye” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/335-342. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ardoğan, Recep. “Bilgi Kaynağı Olarak Peygamberlik”. ed. Recep Ardoğan. Günümüz Kelam Problemleri, Kahramanmaraş: Klm Yayınları, 2016.
• Arvâsî, Sıbgatullah. 59.minah, 3. Bölüm, https://www.gonullersultani.net/kutuphane/minah-sib-arvasi/760-minah-3-bolum.html
• Arvâsî, Sıbgatullah. Minah, 231.minah, 12. Bölüm. https://www.gonullersultani.net/kutuphane/minah-sib-arvasi/769-minah-12-bolum.html.
• Arvâsî, Sıbgatullah. 232.minah, 12. Bölüm, https://www.gonullersultani.net/kutuphane/minah-sib-arvasi/769-minah-12-bolum.html.
• Ay, Mahmut. “Tasavvuftaki kutsiyet inanışlarına yönelik geleneksel eleştiri Literatürü ve meşruiyet temelleri”, İslam Düşünce ve Geleneğinde Kutsiyet Velayet Keramet. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. es-Sahih. thk. Mustafa Dîb el-Buga. Dımeşk, Dâr’u İbn Kesir,1993.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Şuabu’l-iman. thk. Muhammed Said Zağlûl. Beyrut: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye, 2000.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Şerhu’l-mevakıf. Mısır: y.y., 1907.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Tarifat. çev. Arif Erkan. İstanbul: Bahar Yayınları, 1997.
• Çınar, Mahmut. İslam Literatüründeki Nûr-i Muhammedî Anlayışının Nübüvvet Açısından Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniviversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Demirci, Mehmet. “Hakîkat-ı Muhammediyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/179-180. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Din tacirleri, “Cübbeli Ahmet Hoca: Mahmut Efendi Azrail'e Ben Şimdi Gelmek İstemiyorum Demiş”, Yayın Tarihi 15 Nisan 2018. https://www.youtube.com/watch?v=zEqyZvxvthE&t=5s
• Dinç, Ali Ramazan. “Nur-i Nebi”, Erişim 5 Ocak 2023. https://yenidunyadergisi.com/blog/nur-i-nebi-sav
• Dinç, Ali Ramazan. “Yaşasaydı”, Yenidünya Dergisi, (Şubat-2017), Erişim 25 Aralık 2022. https://yenidunyadergisi.com/blog/yasasaydi
• Dinç, Ali Ramazan. “Batmayan Güneş”, Yenidünya Dergisi, Erişim 29 Aralık 2022. https://yenidunyadergisi.com/blog/batmayan-gunes
• Dinç, Ali Ramazan. “Bitmez Güzelin Vasfı”, Yenidünya Dergisi, Erişim 8 Ocak 2023. https://yenidunyadergisi.com/blog/bitmez-guzelin-vasfi
• Dinç, Ali Ramazan. “Batmayan Güneş”, Yenidünya Dergisi, Erişim 28 Aralık 2022. https://yenidunyadergisi.com/blog/batmayan-gunes-2
• Ebû Avâne, Vaddâh b. Abdillâh el-Vâsıtî. Müsnedu’s-Sahîh. Riyad: Camiu’l-İslamiyye, 2014-2016.
• Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünen. thk. Muhammed Muhyiddin Abdi’l-Hamid. Beyrut: Mektebetu’l-asriyye, 2010.
• el-Hüseyni, Gavs-ı Sani Şeyh Seyyid Abdulbâki. Sohbetler-1. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2023.
• Firuzabadi, Mecdüddin. Tenviru’l-mikbas min Tefsiri İbn Abbas. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1992. https://www.noor-book.com/كتاب-تنوير-المقباس-من-تفسير-ابن-عباس-pdf
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî. el-maksadu’l-esnâ fî şerh-i esmai’l-hüsna, Esmâ-i Hüsna Şerhi. çev. Ömer Aydın. İstanbul: Vakıf Bank Kültür Yayınları, 2022.
• Hatipoğlu, M. Said. “Hz. Peygamberi Yanlış Yorumlama Tezahürleri”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, 1/2 (1986), 5-11.
• Hucvirî, Ali b. Osman. Keşfu’l-mahcûb. Beyrut: Dâru’n-nehdati’l-Arabîyye, 1980.
• Hurafe Life, “Cübbeli Peygamber Efendimizi Nasıl Anlatıyor”, Erişim 6 Ekim 2022. https://www.youtube.com/watch?v=c5C_vNllC0E
• Hurafe Life, “Bak Bak Mahmut Nasıl Biriymiş”, YouTube, Yayın Tarihi 30 Mart 2017. https://www.youtube.com/watch?v=T0yAqmz9GJY
• el-Isfehânî, Râgıp. el-Müfredat. “Kds” maddesi, thk. Safvan Adnan Davudi. Cidde: Daru’l-Beşir, 2009.
• Iyâz, Kadı. eş-Şifâu’ş-şerif. İstanbul: Cemal Efendi Matbaası, 1896.
• İbn Haldun, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Mukaddime. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî el-Kurtubî. el-Fasl fi’l-mileli ve’l-ehvâ-i ve’n-nihal. thk. Muhammed İbrahim Nasr-Abdurrahman Umeyra. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1996.
• İbn-i Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. Kahire: Merkezi’l-buhus ve’t-tekniyyeti’l-malumat, 2014.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisanu'l-Arap. Beyrut: Dâr-u Sâdır, 1993.
• İbn Sa’d Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetu’l-Hancı, 2001.
• el-Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm. thk.Muhammed Ömer ed-dimyâtî. Beyrut: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye, 1998.
• Kırbaşoğlu, Hayri. “Hz. Peygamber Tasavvurumuzun Dönüşümü: Paradigma’dan Paragon’a, Paragon’dan Kozmik İlkeye”, Erişim 11 Kasım 2023, http://www.hayrikirbasoglu.net/?p=332,
• Kur’an Yolu, Erişim 10 Temmuz 2024, https://kuran.diyanet.gov.tr/
• Müslim b. el-Haccâc, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî. Beyrut: Matbaat’u İsa Bâbî, 1955.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Şerhu’l-Umde fî akîdet-i Ehl-i Sünne ve’l-cemaa’ (el- i‘timad fi’l-i‘tikâd). thk. A. Muhammed Abdullah İsmail. Kahire: Mektebetu’l-ezheriyyetu’t-turâs, 2012. https://archive.org/details/al-itimad_fi_al-itiqad/page/n1/mode/1up.
• Osman Bayraktar Hoca, “Mahmut Efendi Hazretlerimizin Mücadele ve Çektikleri, Fatih Medreseleri”, YouTube, Yayın Tarihi 28 Mart 2015. https://www.youtube.com/watch?v=qiAn8YZp6kU&t=114s
• Özsarı, Ramazan. “Kabeli pasta kesmesiyle gündeme gelen Ramazan Özsarı: "Davutoğlu'na başbakanlık Rasulullah tarafından verilmiştir”, Erişim 2 Haziran 2024. http://www.İslâmî analiz.com/h/19639/kabeli-pasta-kesmesiyle-gundeme-gelen-ramazan-ozsari-davutogluna-basbakanlik-rasulullah-tarafindan-verilmistir.
• Ramazanoğlu, Mahmut Sami. Musâhabe-6. İstanbul: Erkam Yayınları, 2013.
• Süt, Abdunnasır. “Mevlana’da Nübüvvet ve Velayet”, Ekev Akademi Dergisi 66 (2016), 1-20.
• Taberi, Muhammed b. Cerir. Camiu’l-Beyan. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2000.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerhu’l-Akâid. thk. Ali Kemal. Beyrut: Dar’u İhya’u-t türâsu’l Arabî, 2014.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerhu’l-Makâsıd. thk. Abdurrahman Umeyra, Beyrut: Alemu’l-Kütüb, 1998.
• Tiyek, Fatih. “Kur’an’ın insana çizdiği Roller çerçevesinde Kutsiyet, Evliya ve Keramet Terimleri”. İslam Düşünce ve Geleneğinde Kutsiyet Velayet Keramet. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• Topaloğlu, Bekir. “Kuddûs” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/314-315. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Topbaş, Osman Nuri. İmandan İhsana Tasavvuf. İstanbul: Erkam Yayınları, 2002.
• Tosun, Necdet. “Nakşibendiyye”, Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. ed: Semih Ceylan. Ankara, TDV Yayınları, 2021.
• Ustaosmanoğlu, Mahmut. İrşad-ı Müridin. İstanbul: Ahıska Yayınları 2010.
• Yıldız, Murre. “Ölüm meleğini geri gönderen Cübbeli’nin Efendisi”, Youtube, Erişim 20 Mayıs 2016. https://www.youtube.com/watch?v=wE7g11N95kg.