Türkiye Kütüphanelerindeki Nadir Mağribî Mushaf El Yazmalarının Tahlili: (Tarihsel, Betimsel ve Analitik Bir İnceleme)

Yıl 2024, Sayı: 44, 258 - 286, 31.12.2024

Alaaddin Salihoğlu

https://doi.org/10.35209/ksuifd.1532748

Öz

Kadim el yazması mushaflar, Kur’ân ilimlerinin ve mushaf kitabeti geleneklerinin gelişim seyrini, bölgesel ve zamansal karakteristiklerini ortaya koyan birincil kaynaklardır. Bu açıdan kütüphanelerde bulunan mushaf el yazmalarının biçimsel özellikleri yanında Kur’an ilimleri bakımından incelenmesi gerekmektedir. Bu çalışma, İslam kültür mirasının önemli bir parçası olan el yazması mushafları, özellikle Mağribî mushaf el yazmalarını incelemeyi hedeflemektedir. Araştırmanın odak noktası, Manisa, Bayezid ve Süleymaniye Kütüphanelerinde bulunan üç adet Mağribî mushaf el yazmasıdır. Çalışmanın özgünlüğü, söz konusu mushafların ilk kez tanıtılması, tarihsel, betimsel ve analitik bir yaklaşımla tetkik edilmesi ve yayımlanmasında yatmaktadır. Bu amaçla önce Kûfî-Hicâzî hat kavramının kökeni ve Mağribî hatla ilişkisine ışık tutmak için Mağrib ve Endülüs’te mushaf kitabetinin tarihsel gelişimi ele alınmıştır. Ardından araştırma için seçilen mushaf yazmalarının, ilk olarak fiziksel ve biçimsel özellikleri betimlenmiş; ikinci olarak kırâat, resmü’l-mushaf, zabtu’l-mushaf ve addü’l-ây ilimleri açısından bilimsel içerik analizleri yapılmıştır. Böylece mezkûr mushafların Doğu İslam coğrafyası mushafları ile ilişkisi tespit edilerek Kur’an ve mushaf tarihinin belli dönemlerine ışık tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân-ı Kerim Okuma ve Kırâat, El Yazması Mushaflar, Mağribî mushaflar, Manisa Mushafı, Bayezid Mushafı, Süleymaniye Mushafı.

نوادرُ مخطوطاتِ المصاحفِ المغربيةِ العتيقةِ في خَزائنِ المكتباتِ التُّركيّة دراسةٌ تاريخيةٌ وصفيةٌ تحليليةٌ

Öz

تُعَدُّ المصاحف المخطوطة القديمة مصادرَ أوليةً تكشف عن مسار تطوّر علوم القرآن وتقاليد كتابة المصاحف، وخصائصها الجغرافية والزمنية. وانطلاقاً من هذا المبدأ فإنه يتعيّن دراسة المخطوطات القرآنية ليس فقط من حيث سماتها الشكلية والفنية فحسب، بل أيضًا من منظور علوم القرآن. تهدف هذه الدراسة إلى تسليط الضوء على بعض المصاحف المغربية المخطوطة، التي تُعَدُّ جزءًا جوهريًا من التراث الثقافي الإسلامي. حيث يتمحور البحث حول ثلاث مخطوطات قرآنية مغربية محفوظة في مكتبات مغنيسا وبايزيد والسليمانية. وتكمن أصالة الدراسة في دراسة هذه المصاحف وفق منهجية تاريخية ووصفية وتحليلية، ونشرها للمرة الأولى. ولتحقيق هذه الغاية، تناولت الدراسة أولاً التطور التاريخي لكتابة المصاحف في المغرب والأندلس، بهدف تسليط الضوء على أصل مفهوم الخط الكوفي-الحجازي وعلاقته بالخط المغربي. ثم قامت بتوصيف الخصائص الفنية والشكلية للمخطوطات القرآنية المختارة للدراسة، أعقبه تحليل علميّ لمحتواها من حيث علوم القراءات ورسم المصحف وضبطه وعدّ الآي. وبذلك، تم تحديد العلاقة بين هذه المصاحف ومثيلاتها في المشرق الإسلامي، وإلقاء الضوء على تاريخ كتابة المصاحف في الحقبة الزمنية الخاصة بالنماذج المدروسة.

Anahtar Kelimeler

القرآن الكريم والقراءات, المصاحف المخطوطة, المصاحف المغاربية, مصحف مكتبة مغنيسا, مصحف مكتبة بايزيد, مصحف مكتبة السليمانية

Analysis of Rare Maghrebi Qur’anic Manuscripts in Turkish Libraries: (A Historical, Descriptive and Analytical Examination)

Öz

This study aims to examine handwritten Qur'anic manuscripts, with a particular focus on Maghrebi Qur'anic manuscripts, which constitute a significant part of Islamic cultural heritage. The research centers on three Maghrebi Qur'anic manuscripts located in the Manisa, Bayezid, and Süleymaniye Libraries. The originality of this study lies in introducing these manuscripts for the first time, examining them through historical, descriptive, and analytical approaches, and publishing the findings. The introduction explores the historical development of Qur'anic calligraphy in the Maghreb and Andalusia, elucidating the origins of the Kufic-Hijazi script concept and its relationship with the Maghrebi script. The analysis of the three Qur'ans then proceeds along two axes: firstly, describing the physical and formal characteristics of the manuscripts; and secondly, conducting a scientific content analysis of these Qur'ans. This research presents a comparative analysis of these works with classical texts on Qur'anic sciences, recitation, Qur'anic orthography, diacritical marks, and verse enumeration. Furthermore, the study seeks to determine the relationship between these Qur'ans and those from the Eastern Islamic regions. Methodologically, the study employs descriptive, historical, and analytical approaches. The descriptive method is used to detail the manuscript pages, the historical method to examine the evolutionary phases of Qur'an production and writing in the Western Islamic world, and the analytical method to dissect the elements and components of the manuscripts in terms of Qur'anic recitation science.

Anahtar Kelimeler

Qur’anic Recitation and Qira’at, Manuscript Qur’ans, Maghribi Qur’anic Manuscripts, Manisa Qur’an Manuscript, Bayezid Qur’an Manuscript, Süleymaniye Qur’an Manuscript

Kaynakça

• Âbidîn, eş-Şeyh İbn Hanefiyye. Menheciyyetü İbn Ebî Cum‘a el-Hebtî fî evkâfi’l- Ḳur’ani’l-Kerim. Cezayir: Dâru’l-İmam Mâlik, 1. Basım, 2006.
• Âfa-Mağrâvî, Ömer-Muhammed. el-Hattu’l-Arabî târîh ve vâkı‘ ve Âfâk. Rabat: Fas Evkâf ve Diyanet İşleri Bakanlığı Yayınları, 2. Basım, 1434/2013.
• Akdemir, Mustafa Atilla. Kıraat İlmi Eğitim ve Öğretim Metotları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2015.
• A‘râb, Sa‘id. el-Kurrâ’ ve’l-kırâ’ât fi’l-Mağrib. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmiyy, 1. Basım, 1990.
• Bûayyâd, Mahmûd Âğâ. er-Rihletü’l-Acîbe li-nüshatin min mushafi’l-Halîfeti Osmân b. Affân fî ercâ’i’l-Mağribi ve’l-Endelüs. Cezayir: Mûfem li’n-Neşr, 2007.
• Bûgazâle, Abdülkerim. “el-İmâm Ebü’l-Hasan el-Belensî ve kitâbühü’l-munsıf”. Mecelletü Câmiati’l-Emîr Abdilkâdir li’l-Ulûmi’l-İslâmiyye 1/28 (2014).
• Dağ, Mehmet. Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi, 3. Basım, 2022.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd. et-Teysîr fi’l-kırâ’âti’s-seb’. thk. Halef Hammûd eş-Şağdelî. Hail: Dâru’l-Endelüs, 1. Basım, 2015.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Sa‘îd. el-Mukni‘ fî ma‘rifeti mersûmi mesâhifi ehli’l-emsâr. thk. M. Es-Sâdık Kamhâvî. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, ts.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Sa‘îd. el-Beyân fî ‘addi âyi’l-Kur’ân. thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Kuveyt: Merkezü’l-Mahtûtât ve’t-Türâs, 1414/1994.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Sa‘îd. el-Muhkem fî naktı’l-mesâhif. thk. Azzeh Hasan. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1418/1997.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Necâh. Muhtasaru’t-tebyîn li-hicâ’i’t-tenzîl. thk. Ahmed Şerşâl. Medine: Kral Fehd Mushaf Basım Kurumu Yayınları, 1421.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Necâh. Kitâbü usûli’d-dabt ve keyfiyyetihi ‘alâ ciheti’l-ihtisâr. thk. Ahmed Şerşâl. Medine: Kral Fehd Mushaf Basım Kurumu Yayınları, 1427.
• Ebû Ubeyd, el-Kâsım b. Sellâm. Fedâilü’l-Kur’ân. thk. Mervân Atıyye vd. Dımaşk: Dâru İbni Kesîr, 1420/1999.
• Ensârî, Muhammed b. Abdilmelik. ez-Zeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-mevsûl ve’s-sıla. thk. Muhammed b. Şerîfe. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, ts.
• Fekkî, Muhammed Hüseyin. el-Mushafü’l-mahtût fi’s-Sûdân. Kahire: Dâru’l-Kavmiyyeti’l-Arabiyye li’s-Sekâfe, 1424/2003.
• Hamed, Gânim Kaddûrî. el-Müyesser fî ‘ilmi resmi’l-mushaf ve dabtihi. Cidde: Merkezü’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 1437/2016.
• Haneş, İdhâm Muhammed. “Hutûtu’l-mesâhif: İşkâliyâtü’t-tarîf ve hudûdü’t-tasnîf”. Mecelletü Ma‘hedi’l-Mahtûtâti’l-Arabiyye 54/2 (1431/2010).
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-kırâ’âti’l-‘aşr. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ‘. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Kâdî, Abdurrahman b. Ebi’l-Kâsım. Beyânü’l-hilâf ve’t-teşhîr ve’l-istihsân. thk. Abdülkerim Bûgazâle. Cezayir: Dâru İbnü’l-Hafsî, 2015.
• İbn Vesîk, İbrâhîm b. Muhammed el-İşbîlî. el-Câmi‘ li-mâ yuhtâcü ileyhi min resmi’l-mushaf. thk. Gânim Kaddûri el-Hamed. Amman: Dâru Ammâr, 1429/2009.
• İnalcık, Halil. İki Karanın Sultanı İki Denizin Hakanı Kayser-i Rum Fatih Sultan Mehemmed Han. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
• Kur’ân-ı Kerim. Türkiye Yazma Eserler Kurumu (TYEK). Manisa YEK, 45 HK, 3638.
• Kur’ân-ı Kerim. Türkiye Yazma Eserler Kurumu (TYEK). Beyazıt YEK, Umumi 1.
• Kutsal Risâlet: Yazma Mushaf Sergisi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2022.
• Makkarî, Ahmed b. Muhammed. Nefḥuṭ-ṭîb min ġuṣni’l-Endelüsi’r-raṭîb. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1968.
• Mâriğnî, İbrâhim b. Ahmed. Delîlü’l-hayrân ‘alâ mevridi’z-zam’ân. thk. Abdüsselâm el-Bekkârî. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1426/2005.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’ân’ın Metin Yapısı: Mushaf Tarihi ve İmlâsı. Ankara: Otto Yayınları, 2. Basım, 2015.
• M. Hüdai Şentürk. “Bezmiâlem Vâlide Sultan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/108-113. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Muṣḥafü’l-Medîneti’n-Nebeviyye. Medine: Kral Fehd Mushaf Basım Kurumu, 1406.
• Muṣḥafü’l-Cemâhîriyye. Libya: el-Hey’etü’l-‘Âmme li’l-Evkâf, 2010.
• Nâitî, Muhammed Gavs el-Erekânî, Nesru’l-mürcân fî resmi nazmi’l-Kur’ân. Haydarabat: Matba‘atü Osmân Pres, 1331.
• Nâsırî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Hâlid. el-İstiksâ li-ahbâri düveli՚ l-Mağribi’l-Aksâ. thk. Cafer en-Nâsırî-Muhammed en-Nâsırî. 3 Cilt. Kazablanka: Daru՚l-Kitab, 1954.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Sultan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/496-497. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Sa‘îd, Sâmih. “el-Hattu’l-Arabî ve tetavvuruhu fî mahtûtâti’l-mesâhifi’l-Kur’âniyye”. Mecelletü’l-Hizâne 4/8 (1441/2020).
• Salihoğlu, Alaaddin. “Mağrib ve Kuzey Afrika Mushaflarında Takip Edilen İmam Hebtî’nin (ö. 930/1523) Vakf Sistemi ve Vakf-İbtidâ İlmindeki Yeri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54 (2023), 237-260.
• Sehâvî, Alemüddîn Alî b. Muhammed. Cemâlü’l-kurrâ’ ve kemâlü’l-ikrâ’. thk. Alî Hüseyin el-Bevvâb. Mekke: Mektebetü’t-Türâs, 1408/1987.
• Ünal, Mehmet. Kur’an’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Fecr Yayınları, 1. Basım, 2005.
• Vekkâk, el-Hasan b. Muhammed. Taḳyîdü vaḳfi’l-Ḳurʾân’il-Kerim li’bni Ebî Cum‘a el-Hebtî dirâse ve taḥḳîḳ. Rabat: ed-Dâru’l-Mağribiyye li’l-Kitâb, 1. Basım, 1991.
• Zeyyânî, Ebü’l-Kâsım. el-Bustânü’z-zarîf fî devleti evlâdi Mevlây Alî eş-Şerîf. thk. Reşîd ez-Zâviye. Fes: Merkezü’d-Dirâsât ve’l-Buhûsi’l-Aleviyye, 1991.