A Review on The Use of The Concept of Variant in Qirā’āt Disputes

Yıl 2025, Sayı: 45, 296 - 311, 30.06.2025

Cafer Yerlikaya

https://doi.org/10.35209/ksuifd.1642891

Öz

The word variant, a French word, has become a concept frequently used by western and contemporary researchers. This concept is also used in some researches in the field of qirā‘āts along with different branches of science. In this study, the suitability and usability of the concept of variant in defining differences/disagreements in qirā‘āts was examined. In French, this term means "anything that deviates from the group or main type in some of its characteristics, variable, change, transformation, variation, variety, variation, changing". In Turkish, this concept has different uses as well as the meanings of "variable" and "all kinds of variation within the language". The terms variant and variation are among the words used everywhere in linguistics where language is used. Variation in language is classified as standard variant, local variant and social variant. It is possible to express what is meant in any sentence with the local variation as well as with the standard/official variant. In this case, the standard/official variant is the main one, and the other variations are considered secondary and non-mainstream expressions. These concepts are terms used to describe communication and diversity within a language. In this context, the use of the concept of variant in the science of recitation for qirā‘āts is possible by evaluating this term in terms of conflict and identity. Islamic scholars state that the disputes that occur in the mutawātir qirā‘āts are not secondary readings, but all of them are essential. In the same way, Islamic scholars say that the mutawātir qirā‘āts within the scope of the seven letters are equal and identical with each other in equivalence. The orientalists, used the concept of variant in a different context when they used it for qirā‘āt disputes. Ignaz Goldziher, one of the Western orientalists, said that changes took place in the first and last versions of the Torah and the Bible; He claimed that the Qur'ān was also exposed to this situation and tried to prove this claim through qirā‘āts. According to him, there is a reading of the divine text, which is the original, and that text has also been subject to changes. There are also non-original texts and qira'ats, which have emerged due to the fact that the official mushaf is without movement and without dots and due to some social factors. According to him, all of these texts, whether original or not, have been altered for a certain reason. By using the concepts of "variant-varianten" while explaining the differences in qirā‘āts, Goldziher evaluated all of the qirā‘āts in the context of secondary/variant readings, whether they are main or not. Because, according to him, the qirā‘āt disputes are not of divine origin, but are not of divine origin, but are non-divine readings that arise from social factors (social variant) or the lack of development of writing and are separated from the main qirā‘āt (standard variant), established by the sahâba. Today, some academics and researchers have used this concept in their research in a similar context; Ignoring the narrations about the historical process and the seven letters, they considered the qirā‘āt disputes as "the result of humanitarian, historical and social conditions". In this context, in our study, the concept of variant has been analyzed in terms of its dictionary meaning in Turkish, its use in linguistics and qirā‘āt. In addition, it has been tried to determine the context and meaning in which scholars such as Goldziher and some academics use the concept of variant and qirā‘āt disputes. The relationship between the concept of variant used by the orientalists and some other terms and subjects in the science of qirā‘āt has also been analyzed and explained. In this context, the concept of variant has been examined together with terms and subjects such as "health criteria of qiraats", "identity of the Qur’ān and qirā‘āts", " āhād and shāz", "tawâtur" and " ijmāʿ".

Anahtar Kelimeler

Qirā’āt , Qur’ān , Ihtilāf , Identity , Variant

Kıraat İhtilâflarında Varyant Kavramının Kullanımına Dair Bir İnceleme

Öz

Fransızca bir kelime olan varyant kelimesi, batılı ve günümüz araştırmacıları tarafından sıkça kullanılan bir kavram haline gelmiştir. Bu kavram, değişik bilim dallarıyla birlikte kıraat alanında yapılan birtakım araştırmalarda da kullanılmaktadır. Bu çalışmada varyant kavramının, kıraat farklılıklarını/ihtilâflarını tanımlamadaki uygunluğu ve kullanılabilirliği incelemeye tabi tutulmuştur. Fransızca’da bu terim “Bazı özellikleriyle gruptan veya ana tipten sapmış herhangi bir şey, değişken, değişim, tahavvül, tehalüf, çeşitlilik, tenevvü, değiştirmek” anlamlarına gelmektedir. Türkçe’de ise bu kavramın “değişke”, “dil içerisindeki her türlü çeşitlenme” anlamlarının yanında farklı kullanımları da bulunmaktadır. Varyant ve varyasyon terimleri, dilbilim içerisinde de dilin kullanıldığı her yerde ifade edilen sözcüklerden biridir. Dilde varyasyon, standart varyant, yerel varyasyon ve sosyal varyasyonlar olarak sınıflandırılmaktadır. Herhangi bir cümlede anlatılmak istenen şeyin, standart/resmi varyant ile olduğu gibi yerel varyasyonla da ifade edilmesi mümkündür. Bu durumda standart/resmi varyant asıl, diğer varyasyonlar tali kabul edilen asıl olmayan ifadelerdir. Bu kavramlar ise bir dil içerisinde iletişim ve çeşitliliği tanımlamak için kullanılan terimlerdir. Bu bağlam içerisinde kıraat ilminde varyant kavramının kıraatler için kullanılması, bu terimin İhtilâf ve özdeşlik açısından değerlendirilmesiyle mümkündür. İslâm âlimleri, mütevâtir kıraatlerde meydana gelen ihtilâfların tali okuyuşlar olmadığını, hepsinin asıl olduğunu ifade etmektedir. Aynı şekilde İslâm âlimleri, yedi harf kapsamındaki mütevâtir kıraatlerin, denklikte de birbirleriyle eşit ve özdeş olduğunu söylemektedir. Müsteşrikler, varyant kavramını kıraat İhtilâfları için kullanırken farklı bir bağlamda kullanmıştır. Batılı müsteşriklerden Ignaz Goldziher, Tevrat ve İncilin ilk ve son hallerinde değişiklikler meydana geldiğini; Kur’an’ın da bu duruma maruz kaldığını iddia etmiş ve bu iddiasını kıraatler üzerinden delillendirmeye çalışmıştır. O’na göre, bir asıl olan ilahi metin okunuşu vardır ve o metin de değişikliklere maruz kalmıştır. Bir de asıl olmayan metin ve kıraatler vardır ki bu kıraatler resm-i mushaf’ın harekesiz ve noktasız olması ve bazı sosyal etkenlerden dolayı ortaya çıkmıştır. O’na göre, asıl olsun veya olmasın bu metinlerin hepsi de belli bir sebepten dolayı değişikliğe uğramıştır. Goldziher, kıraat farklılıklarını izah ederken “variant-varianten” kavramlarını kullanarak, kıraatleri ister asıl isterse asıl olmasın hepsini tali okuyuşlar bağlamında değerlendirmiştir. Zira ona göre kıraat ihtilâfları ilahi kaynaklı olmayıp sosyal etkenler (sosyal varyant) veya yazının gelişmemiş olmasından kaynaklanan ve ana okuyuştan (standart varyant) ayrılan, sahâbe tarafından ihdas edilen, ilahi olmayan okuyuşlardır. Günümüzde bazı akademisyen ve araştırmacılar da bu kavramı benzer bir bağlam içerisinde araştırmalarında kullanmışlar; tarihi süreç ve yedi harf ile ilgili rivayetleri dikkate almayarak kıraat ihtilâflarını, “insanî, tarihsel ve toplumsal şartların doğurduğu sonuç” olarak değerlendirmişlerdir. Bu bağlamda çalışmamızda varyant kavramı Türkçe’deki sözlük anlamı, dilbilim ve kıraat ilmindeki kullanımı yönüyle tahlil edilmiştir. Ayrıca Goldziher gibi müsteşriklerin ve bazı akademisyenlerin, varyant kavramıyla kıraat ihtilâflarını hangi bağlam ve anlamda kullandıkları tespit edilmeye çalışılmıştır. Müsteşriklerin kullandıkları varyant kavramının, kıraat ilmi içerisindeki diğer bazı terim ve konularla ilişkisi de tahlil edilerek izah edilmiştir. Bu çerçevede varyant kavramı, “kıraatlerin sıhhat kriterleri”, “Kur’an-kıraatlerin özdeşliği”, “âhad ve şâz”, “tevâtür” ve “icmâ” gibi terim ve konularla birlikte incelemeye tabi tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , Kur’an , İhtilâf , Özdeşlik , Varyant

Kaynakça

• Ağırbaş, Abdulhekim. Kırâat Eğitim-Öğretim Geleneği ve Günümüzdeki Uygulamalar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2022.
• Akalın, Şükrü Halûk - Heyet. Türkçe Sözlük (TDK)‎. Ankara‎: Tük Dil Kurumu Yayınları‎, 2011.
• Akaslan, Yaşar. “Kıraat-i Aşere’de Ferş Yönünden Farklılıklar‎”. Samsun İslam Bilimleri Araştırmaları Dergisi‎ 4 (2017), 6-31.
• Albayrak, Halis. “Kıraat Sorunu‎”. Dini Araştırmalar‎ 4/11 (Aralık 2001), 19-34.
• Alemdar, Yusuf. “Kıraatlerin Ortaya Çıkışı Meselesine Yeni (den) Bir Bakış”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi‎ VIII/2 (Aralık 2004), 143-170.
• ‘Aliyyü’l-İmam, Ahmed. Kur’ân’ın 10 Kıraati‎. çev. Süleyman Gündüz. İstanbul: İnkılâb Yayınları, 2010.
• Aşkın Balcı, Hülya. “Varyant, Değişken ve Varyasyon Dilbilimi”. Journal of Turkish Language and Literature 6/3 (2020), 301-317. https://doi.org/10.20322/littera.740237
• Ateş, Süleyman. “Kırâatlarda Tevatür Meselesi”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları: Kıraat İlmi ve Problemleri-IV, 321-331.
• Avery, Robert vd. (ed.). İngilizce-Türkçe Redhouse Sözlüğü. İstanbul: Redhouse Yayınevi, 1974.
• Azamî, Muhammed Mustafa. Vahyedilişinden Derlenişine “Kur’ân Tarihi”‎. İstanbul‎: İz Yayıncılık‎, 2011.
• Başkan, Ömer. Anlamı Etkileyen Kıraat Farklılıklarının Tevcîhi‎. İstanbul: Rağbet Yayınları‎, 2015.
• Corpus Coranicum. “Reading Variants”. Erişim 26 Eylül 2024. https://corpuscoranicum.de/en/variants
• Çetin, Abdurrahman. Yedi Harf ve Kıraatler. İstanbul‎: Ensar Neşriyat‎, 2010.
• Dağ, Mehmet - Tetik, İbrahim. Nüzûl Dönemi Kur’ân Tarihi. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2023.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. Câmi’u’l-beyân fi’l-kırââti’s-seb’ı’l-meşhûra. thk. Muhammed Sadûk el-Cezâirî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye‎, 2005.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. el-Ahrufu’s-seb’a li’l-Kur’ân. thk. Abdulmuheymin Tahhân. Mekke‎: Dâru’l-Münâre‎, 1997.
• Demir, Nurettin vd. Türk Dili Yazılı Anlatım - Sözlü Anlatım. ed. Nurettin Demir - Emine Yılmaz. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2009.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed el-Bennâ. İthâfü füzalâi’l-beşer fi’l-kırââti’l-erba'ate 'aşer. thk. Muhammed İsmaîl Şa’ban. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyyeti, 1987.
• Ebû Ubeyd, el-Kâsım b. Sellâm. Kitâbü fedâili’l-Kur’ân. thk. Mervan el-Atiyye Muhsin Harabe. Beyrut‎: Dâru İbn Kesîr‎, ts‎.
• Eşvah, Sabrî. İ’câzü’l-kırââti’l-Kur’âniyye‎. Kahire: Mektebetü Vehbe Şâriu’l-Cumhuriyye‎, 1998.
• Goldziher, Ignaz. Die Richtungen der Islamischen Koranauslegung. Leiden: E. J. Brill, 1920.
• Goldziher, Ignaz. İslam Tefsir Ekolleri‎. çev. Mustafa İslamoğlu. İstanbul: Denge Yayınları‎, 1997.
• Gölovalı, Çetin - Aynur Odabaşı (ed.). Türkçe Bilim Terimleri Sözlüğü -Sosyal Bilimler- (TÜBA). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2011.
• Habeş, Muhammed. eş-Şâmil fi’l-kırââti’l-mütevatire‎. Beyrût: Mektebetu Mubaraku’l-‘Amme‎ Dârü’l-Kelim‎, 2001.
• Hansu, Hüseyin. Mütevâtir Haber (Bilgi Değeri ve İslam Düşüncesindeki Yeri)‎. Van: Bilge Adamlar Yayınları‎, 2008.
• Imam, Ahmad ’Ali al-. Variant Readings Of The Qur’an: A Critical Study of Their Historical and Linguistic Origins. Herndon: The International Insitute of Islamic Thought, 2006.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Te’vilü müşküli’l-Kur’ân‎. Kahire: Dâru’t-Türâs‎, 1973.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l- ‘arab‎. Kâhire: Dârü’l-Meârif‎, 1993.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr‎. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ’. Beyrut‎: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye‎, ‎ts.
• İsfahânî, Râgıb el-. Müfredât, (Kur’ân Kavramları Sözlüğü)‎. çev. Mustafa Yıldız. İstanbul: Çıra Yayınları‎, 2017.
• Kâdî, Abdu’l-Fettâh Abdu’l-Ganî. el-Kırââtü fî nazari’l-müsteşrikîn ve’l-mülhidîn‎. Medîne: Dâru Mısır Li’t-Tabâ’ati‎, 1982.
• Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed. el-İbâne an meâni’l-kıraat. thk. Abdülfettâh İsmâil Şelebî. Kahire‎: Dâru Nahda‎, 1960.
• Nişanyan Sözlük. “Varyant”. Erişim 08 Eylül 2025. https://www.nisanyansozluk.com/kelime/varyant
• Nüveyrî, Ebû’l-Kâsım Muhammed b. Muhammed b. Ali. Şerhu tayyibeti’n-neşri fi’l-kırââti’l-’aşr. thk. Mecdî Muhammed Surûr S’ad Baslûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye‎, 2003.
• Özen, Şükrü. “‎İhtilâf‎”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi‎. 565-568. Ankara: TDV Yayınları‎, 2000.
• Steuerwald, Karl. Almanca-Türkçe Sözlük. İstanbul: Novaprint Basımevi ABC Kitabevi, 1993.
• Süyûtî, Celaleddîn Abdurrahman b. Ebîbekir. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân‎. thk. Muhammed b. Hz. Ömer b. Sâlim. Riyad: Dâru’l-Hicret‎, 1996.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Tefsîru’t-Taberî câmiu’l-beyân an tevîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin. Kahire‎: Dârı Hicr‎, 2001.
• Türk Dili ve Edebiyatı. “Dil, Lehçe, Şive, Ağız Nedir?” Erişim 11 Eylül 2024. https://www.turkedebiyati.org/dil-lehce-sive-agiz-nedir/
• Ünal, Mehmet. “Kırâatlerin Tevatürü Meselesi ve Şia’nın Buna Bakışı”. Milel ve Nihal 8/3 (Aralık 2011).
• Wikipedia. “SARS-CoV-2 Varyantları”. Erişim 03 Ocak 2025. https://en.wikipedia.org/wiki/Variants_of_SARS-CoV-2
• Yalt, A. Rıza. Fransızca-Türkçe Büyük Sözlük. İstanbul: Serhat Vebsan Veb Ofset Baskı, 1990.
• Yeditepe Üniversitesi Hastaneleri. “COVID 19 Yeni Varyant”. Erişim 03 Ocak 2025. https://yeditepehastaneleri.com/saglik-rehberi/hastaliklar-tedaviler/covid-19-yeni-varyant
• Yerlikaya, Cafer. “Kırâatlerde İhtilâf Kavramı”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2020), 289-307.
• Yerlikaya, Cafer. Kıraatlerin Sıhhat Kriterlerinin Değerlendirilmesi‎. Kahramanmaraş‎: KSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü‎, Doktora Tezi, 2021.
• Yerlikaya, Cafer. “Kur’an ve Kıraatlerin Özdeşliği Üzerine Bir İnceleme”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/2 (Aralık 2025), 40-59.
• Zerkeşî, Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Kâhire: Dâru’t-Turâs‎, 1984.