Tanzimat Sonrası Evkaf-ı Müstesna

Yıl 2020, Cilt: 17 Sayı: 2, 1164 - 1197, 20.10.2020

Kemalettin Koç

https://doi.org/10.33437/ksusbd.712036

Öz

Osmanlı Devleti’nde XIX yy’da yenileşme hareketi başlamadan evvel, vakıf araziler kendi mütevellileri tarafından idare edilmekteydi. Tımar, zeamet ve mukataat gibi toprakların çoğunluğunun tâşir, ferağ ve intikalâtı ise sahib-i arz tarafından yürütülmekteydi. Evkaf Nezâreti’nin kurulmasından sonra, sayıları sekiz adet olan Eizze-i Kiram ve Guzat-ı İzam vakıfları idarî ve vergi muafiyeti bakımından istisna tutulmuştur. Tanzimat’ın başlamasıyla birlikte, bütün arazinin ve hatta selâtin-i izam denilen padişah vakıf arazilerinin, mîrî yani devlet hazinesi tarafından tâşir edilerek bedellerinin ashabına ödenmesi kararı alınmıştır. Fakat bu karardan, Eizze-i Kiram ve Guzat-ı İzam vakıfları istisna edilmiştir. Bu vakıfların sayıları sonradan yeni eklemelerle on dörde çıkarılmış, ardından tekrar sekize indirilmiştir. Ancak sonradan bazı vakıflara yeniden müstesna statüsü verilerek sayıları artırılmıştır. Bunların yanında bir dönem, İmâm-ı Âzam Vakfı ile Zeynelâbidîn Zâviyesi’nin de müstesna tutulduğu görülmektedir. En son olarak da II. Meşrutiyet’ten sonra, istisna tutulan vakıfların sayısı yeniden sekize düşürülmüştür. Bunun yanında, Enbiya-yı izam vakıfları ile İcâre-i vâhideli çiftlikât-ı mevkûfe de Hazine-i Evkaf tarafından idare edilen istisna vakıflardandır. Bu vakıflar ile Evkâf-ı Müstesnanın istisnaiyeti, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında kaldırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat, Evkaf-ı Müstesna, Eizze-i Kiram, Guzat-ı İzam

Evkâf-ı Müstesna After Tanzimat

Öz

Before the innovation started in the Ottoman State, the foundation lands were managed by their trustees. Most of the land such as tımar, zeamet and mukataat were taxed, waived, and transported by the landowner. After the establishment of the Evkaf Supervision, the eight Eizze-i Kiram and Guzat-ı Izam foundations were excluded olur mu)in terms of administrative and tax exemption. With the start of Tanzimat, it was decided to pay all the lands, including the lands belonging to the sultan foundation called Selâtin-i İzam, to be paid by the state treasury to the companions. But, Eizze-i Kiram and Guzat-ı İzam foundations were exempted from this decision. Next, the numbers of these foundations were increased to fourteen with new additions, and then reduced to eight again. However, some foundations were again given their exceptional status and their numbers were increased. Besides, it was seen that the İmam-i Âzam Foundation and Zeynelâbidîn Zaviye were exempted for a period. Finally, after the II. Meşrutiyet, the number of foundations exempted was reduced to eight again. In addition, Enbiya-i izam foundations and İcâre-i vâhideli Çiftlikât-ı mevkûfe were also exempted foundations managed by Hazine-i Evkaf. These foundations and Evkâf-ı Müstesna exemption were removed in the first years of the Republic of Turkey.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat, Evkâf-ı Müstesna, Eizze-i Kiram, Guzat-ı İzam

Kaynakça

• Düstur, Tertip 1, C.6, Devlet Matbaası, Ankara, 1939.
• İsmail Sıdkı, (1324/1908). Hatırat, Selanik Matbaası, Dersaadet, http://isamveri.org/pdfrisaleosm/R017922.pdf (18.12.2019)
• Ömer Hilmi Efendi, (1307). Ahkamü’l-Evkaf, Matbaa-i Amire, İstanbul.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (4.2.1338). C.1,İçtima 154, “Kütahya Mebusu Besim Atalay Beyin, Evkafı Celâliyenin Hükümetçe idaresine dair kanun teklifi ve Şer'iye Encümeni mazbatası (2/123)”, ss. 209-211.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (23 Teşrinisani 1341). C.19, 13. İçtima “Müstesna Evkafın Ref'i İstisnaiyeti Hakkında Başvekâletten Mevrut (1/493) Numaralı Kanun Lâyihası Ve Kavanini Maliye Ve Evkaf Encümenleri Müşterek Mazbatası,” s.7-10, https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d02/c019/tbmm02019013.pdf (23.12.2019).
• Akbulut, İlhan (2007). “Vakıf Kurumu, Mahiyeti ve Tarihi Gelişimi,” Vakıflar Dergisi, 30, ss. 61-72.
• Akgündüz, Ahmet (2002). “Osmanlı Hukukunda Vakıflar, Hükümleri ve Çeşitleri,” Türkler, C.10, (Ed: H. C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca), Yeni Türkiye Yay., ss.825-850.
• Akgündüz, Ahmet (2009). Arşiv Belgeleri Işığında Somuncu Baba ve Neseb-i Âlîsî,(Yüce Nesebi), İstanbul, OSAV.
• Akyıldız, Ali (2010). “Şer‘iyye Ve Evkaf Vekâleti”, DİA, C.39, ss.7-8.
• Atalay, Talip (2000). “Fethinden 1959 Yılına kadarki dönemde Kıbrıs’ta Vakıf Eğitim İlişkisine Genel Bir Bakış”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fak. Dergisi, S. IV, C.II, ss.273-301.
• İbrahim Ateş (1992). “Hazret-i Mevlâna Dergâhı İle İlgili Vakıf ve Vakfiyeler”, Vakıf Haftası Dergisi, 9, ss.29-66.
• Azamat, Nihat (1996). “Hacı Bayrâm-ı Velî”, DİA, C.14, ss.442-447
• Barkan, Ömer Lütfi (1942). "Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I: İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler," Vakıflar Dergisi, 2, ss.279-386.
• Başar, Fahameddin (1995). “Evrenosoğulları”, DİA, C.11, ss.539-541.
• Başar, Fahameddin (2005). “Mihaloğulları”, DİA, C.30, ss.24-25.
• Berki, Ali Himmet (1958-1959). “İslam’da Vakıf, Sahih ve Gayri Sahih Nevileri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.VII, ss. 1-10.
• Berki, Ali Himmet (1965). “Vakıfların Tarihi, Mahiyeti, İnkişafı ve Tekâmülü, Cemîyet ve Fertlere Sağladığı Faideler,” Vakıflar Dergisi, 6, ss. 9-13.
• Çilingir, Hamdi (2015). “Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Gözüyle Osmanlı Son Dönemi Vakıf Meseleleri”, İnsan ve Toplum, C.5, S. 9, ss. 33-54.
• Devellioğlu, Ferit (2008). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat (Eski ve Yeni Harflerle), yay. haz. Aydın Sami Güneyçal, Aydın Kitabevi, İstanbul.
• Eren, Fikret (1990). “Vakıf Mevzuatının Aksayan Yönleri Semineri Paneli,” VII. Vakıf Haftası (5-7 Aralık 1989), haz. İ. Ateş, S. Bayram, M. Narince, VGM, Ankara, http://acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11352/847/%C3%96nen%20%26%20Eren%20%26%20Yediy%C4%B1ld%C4%B1z%20%26%20%C3%87evik%20%26%20Akg%C3%BCnd%C3%BCz%20.pdf?sequence=1 (23.12.2019)
• Erkal, Mehmet (1991). “Arşın”, DİA, C.3, ss. 411-413.
• Eroğlu, Cengiz - Murat Babuçoğlu - Orhan Özdil (2006). Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Bağdat, Global Strateji Enstitüsü, Ankara.
• Ertem, Adnan (1990). Cumhuriyetin İlk yıllarında Vakıflarla İlgili Uygulamamalar, İstanbul Üniversitesi SBE, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Ertürk, Volkan (2013). “Osmanlı Devrinde Vize Sancağındaki Selâtin ve Ümera Vakıfları (1530-1613)”, Turkish Studies, Volume 8/5, Spring, ss. 279-300.
• Eyice, Semavi (1996). “Gazi Evrenosoğlu Camii ve Türbesi”, DİA, C.13, ss.449-450.
• Hacısalihoğlu, Neriman Ersoy (2007). “Bulgaristan’da ‘Müstesna Vakıflar’ Sorunu ve 1909 Yılı Komisyon Kararları”, Tarih Dergisi, S. 46, ss. 155-176.
• Kara, Mustafa (2011). “Tekke”, DİA, C.40, ss. 368-370.
• Karacakaya, Recep (2001). Kaynakçalı Ermeni Meselesi Kronolojisi (1878-1923), İstanbul.
• Karagöz, Fatma Gül (2010). “'Hayrat-ı İslamiye İhtiyacat-I Asra Ve Usul-i Meşrutiyete Tevfikan Ne Vechile İdare Olunmak İcab Eder? : Yirminci Yüzyıl Başında Vakıf Kurumu Hakkında Bir Risale Üzerine”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, S. 10, ss 45-75.
• Karpuz, Haşim (2004). “Mevlânâ Külliyesi”, DİA, C.29, ss.448-450.
• Kenanoğlu, M. Macit (2006). “Mülk”, DİA, C.31, ss. 540-542.
• Keskioğlu, Osman (1968). “Bulgaristan’daki Bazı Türk Vakıfları ve Abideleri”, Vakıflar Dergisi, 7, ss. 129-137.
• Kılıç, Ayşegül (2012). “Guzat Vakıflarına Bir Örnek: Gümülcine'de Gazi Evrenos Bey Vakfı”, Balkanlarda Osmanlı Vakıfları ve Eserleri Sempozyumu, ss. 259-276.
• Koç, Kemalettin (2017). Afşin Ashabü’l-Kehf’in Tarihsel Süreci (Ana Kaynaklar ve Arşiv Belgelerine Göre), Nevşehir Üniversitesi SBE Yayınlanmamış Doktora Tezi.
• Koçi Bey (1972). Koçi Bey Risalesi, gün. Türkçesi ile nşr. Zuhuri Danışman, Ankara.
• Lowry, Heath W.- Erünsal, İsmail E. (2008). “The Evrenos Dynasty of Yenice Vardar, The Journal Of Ottoman Studies”, XXXII, İstanbul, 9-192.
• Numan, İbrahim (2003). “Lefkoşa Mevlevîhânesi”, DİA, C.27, ss. 126-127.
• Ocak, Ahmet Yaşar (1996). “Hacı Bektâş-ı Velî”, DİA, C.14, ss.455-458.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Rus İlişkileri (1841-1898) I, (2006). Yay. haz. Recep Karacakaya vd., Ankara.
• Öz, Mehmet (2019). “Gelenekçi Osmanlı Islahat Düşüncesinde Temlikler ve Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, 80. Yıl Özel Sayısı, ss. 103-113.
• Öztürk, Nazif (1995). “Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti”, DİA, C.11, ss. 521-524.
• Öztürk, Nazif (1985). “Toplum Devlet İlişkilerinde Vakıfların Rolü”, II. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara, ss.32-35.
• Öztürk, Nazif (2019). “Vakıflar Hangi Statüde Bir İdarî Yapı ile Yönetilmelidir?” Vakıflar Dergisi 80. Yıl Özel Sayısı, Ankara, ss. 11-71.
• Öztürk, Nazif (1986). “Vakıfları Çerçevesinde Hacı Bayram Zaviyesinde Sosyal ve Kültürel Hayat”, Vakıf Haftası Dergisi, 4, ss. 167-180.
• Öztürk, Nazif, (1995). “XIX. Asır Osmanlı Yönetiminde Yaşanan Batılılaşma Hareketlerinin Vakıflar Üzerindeki Etkileri, İslami Araştırmalar, C.8, S.1, ss. 13-33.
• Pakalın, Mehmet Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü ıı, MEB, İstanbul.
• Sabev, Orlin (Orhan Salih), (2013) “Osmanlıların Balkanları Fethi ve İdaresinde Mihaloğulları Ailesi (XIV.-XIX. Yüzyıllar), OTAM, 33/Bahar, ss. 229-244.
• Sak, İzzet (2010). “Mevlâna Dergâhına Yapılan Bazı Vakıflar (1826-1907)”, Vakıflar Dergisi, Sayı 34, ss. 485-487
• Şahin, Haşim (2009), “Somuncu Baba” DİA, C.37, ss.377-378.
• Tabakoğlu, Ahmet (2007). “Öşür (Osmanlılar)”, DİA, C. 34, ss. 101-102
• Tanman, M. Baha (1991). “Asitane”, DİA, C.3, ss. 485-487.
• Tanman, M. Baha (1996). “Hacı Bayrâm-ı Velî”, DİA, C.14, ss. 448-454
• Tanman, M. Baha (1996). “Hacı Bektaş-ı Velî Külliyesi”, DİA, C.14, ss.459-471.
• Tanrıkorur, Ş. Barihüda, (2004). “Mevleviyye”, DİA, C.29, ss. 468-475.
• Taş, Oktay - Mustafa Oğuz - Cevat Ekici (2014). “Türk Vakıf Kültürünün Devamlılığının Dayanağı: Muhasebe,”, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 7, ss.104-122, dergipark.org.tr. (13.09.2019).
• Teber, Ömer Faruk (2002). Osmanlı Toplumunda Bir Sosyal Kurum Olarak Vakıf Çeşitleri ve İşleyişi”, Dini Araştırmalar, C.4, ss. 197-205.
• Trifonov, Yordan (1996). Tarih ve Söylentilerde Mihalbey Oğulları, Çev. Türker Acaroğlu, Belleten, C. 60, Sayı 229, ss. 801-818.
• Turan, Osman (2014) Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, Ötüken, İstanbul.
• Turgut, Vedat (2015). “Vakıf Belgelerinde Osmanlı Devleti'nin Kuruluş Dönemi Aileleri Malkoçoğulları ve Mihallüler”, Yeni Türkiye, Sayı 66, ss.566-589.
• Turgut, Vedat (2016). Yitirilen Mirasımız: Balkanlarda Kurulan Osmanlı Vakıfları (Fethinden XVI. Yüzyılın Sonuna Kadar), Türk Dünyası Vakfı Yayınları, Eskişehir.
• Turgut, Vedat (2016). Yitirilen Mirasımız: Silistre Sancağı Vakıfları (Fethinden XVI. Yüzyılın Sonuna Kadar), Türk Dünyası Vakfı Yayınları, Eskişehir.
• Turgut, Vedat (2016). Yitirilen Mirasımız: Siroz Sancağı Vakıfları (Fethinden XVI. Yüzyılın Sonuna Kadar), Türk Dünyası Vakfı Yayınları, Eskişehir.
• Turgut, Vedat (2016). Yitirilen Mirasımız: Selanik Sancağı Vakıfları (Fethinden XVI. Yüzyılın Sonuna Kadar), Türk Dünyası Vakfı Yayınları, Eskişehir.
• Turgut, Vedat (2016). Yitirilen Mirasımız: Vize Sancağı Vakıfları (Fethinden XVI. Yüzyılın Sonuna Kadar), Türk Dünyası Vakfı Yayınları, Eskişehir.
• Tütüncü, Mehmet (2007) “Kudüs Tekke ve Zaviyeleri ve Sancakbeyi Mehmed Paşa”, Konya Kitabı X, Ed. Haşim Karpuz, Osman Eravşar, Konya Ticaret Odası, Konya. https://www.academia.edu/27705879/kudus_tekke_ve_zaviyeleri_ve_Sancakbeyi_mehmed_pasa (15.1.2020).
• Uluçam, Abdüsselam (1988). “Abdülkādir-i Geylânî Külliyesi”, DİA, C.1, ss.239-240.
• Uludağ, Süleyman (1988). “Abdülkâdir-i Geylânî”, DİA, C.1, ss.234-239.
• Yılmaz, Mehmet E. (2020), “Bulgaristan’da Kiliseye Çevrilen Türk Eserler” Rumeli’de Osmanlı Vakıfları Üzerine Araştırmalar: Bulgaristan, Ed: Ahmet Kala, İsmail Güleç, Ömer Said Güler, VAKAR, İstanbul, ss.207-228.