Geleneksel Kazak Toplumunda Biy Mahkemeleri (XVIII-XIX. Yüzyıllar)

Yıl 2022, Cilt: 19 Sayı: 2, 761 - 775, 31.08.2022

Orhan Doğan Hadi Ava

https://doi.org/10.33437/ksusbd.1081085

Öz

XVIII-XIX. yüzyıllarda Kazakların toplumsal ve ekonomik ilişkilerindeki hukuki anlaşmazlıkların çözümünde biy (kadı, hakim) denilen geleneksel yargıçların etkin bir rol aldığı görülmektedir. Kazaklarda yargısal süreçlerin ve adli-idari ilişkilerin düzenlenmesinin temelini atan Kasım Han’ın oluşturduğu Kasım Hanın Kaska Jolı=Kasım Han’ın Doğru Yolu yasası ile bu yasayı daha da geliştirerek etkin bir hale getiren Esim Hanın Eski Jolı=Esim Han’ın Eski Yolu ve Tavke Han’ın Jeti Jargı=Yedi Yargı” yasası olduğu bilinmektedir. Oluşturulan bu yasalarda Biy Mahkemeleri, yalnızca bir yargı görevini yürütmekle sınırlı kalmamış aynı zamanda Kazak toplumunun adlî ve idarî işlerinden yetkili merci görevini de yürütmüştür. Biyler, göçebe Kazakların toplumsal yaşamında ve devlet kurumlarının işleyişinin şekillenmesinde yargı gücünü elinde tutan önemli bir mevkide yer almışlardır. Bu çalışmada, Kazak toplum yapısında biylerin ortaya çıkışı, biy mahkemesinin gelişimi ve karakteristik özellikleri üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kazak, Hukuk, Biy, Biy Mahkemesi.

Biy Courts in Traditional Kazakh Society (18th-19th Centuries)

Öz

In the 18th and 19th centuries, traditional judges called biy played an active role in the resolution of legal disputes in the social and economic relations of the Kazakhs. The first law regulating judicial-administrative relations in Kazakhs was the law of Kasım Khan's Right Way (Kaska Jolı of Kasım Khan) created by Kasım Khan. Afterwards, the legal process was systematized with the laws of Esim Han's Old Way (Esim Han's Old Jolı) and Tavke Han's Seven Jurisdictions (Jeti Jargı). In these laws, Biy Courts were not only limited to serving as a judicial institution, but also served as the official authority responsible for the judicial and administrative affairs of the Kazakh people. Biyler, who held the judicial power, had an important place in the social life of the nomadic Kazakhs and in the functioning of state institutions. In this study, the emergence of the biy in the Kazakh society structure, the development of the biy court and its characteristic features are discussed.

Anahtar Kelimeler

Kazakhs, Law, Biy, Biy Court.

Kaynakça

• Abdrasulov, E. B., ve Gubaidullin M. G. (2018). “Jetı Jargı” Istorıko-Pravovoy Pamyatnık Pravosudıya Kazahskogo Hanstva, Nauka, Novıe Tehnologii i innovatsii Kırgızstana, (8), 72-75.
• Agdarbekova, Z. T. (2013). Yevolyutsiya i Etapı Uprazdneniya Sudov Biyev Kazahskogo Naroda (XV- XIX vv), Nauka i Novıye Tehnologii Tehnologii i innovatsii Kırgızstana.
• Ahıshalı, R. (2006). Muhzır. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde, (Cilt: 31,85-86), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ahmetbeyoğlu, A. ( 2011). Tarhan. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde (Cilt: 40, 19-20). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. _______ (2017). Sorularla Eski Türk Tarihi, Yeditepe Yayınevi.
• Andreyev, İ. (1998). Opisaniye Sredney Ordı Kirgiz-Kaysakov, Almatı.
• Aryn, Y., Baltabayeva, Z., F. Türkmen, (2021). “Kazakistan’da Geleneksel Çatişma (Kavga) Konuları ve Bunların Çözüm Yolları”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (51), 103- 116.
• Auyezov, M. (2002). Abai joly, Jazuşi, Almatı.
• Ava, H. (2017). R. B. Süleymanov ve V. A. Moiseyev “İz İstorii Kazahstana XVIII Veka (O Vneyşney i Vnutrenney Politike Ablaya) = “XVIII. Yüzyıl Kazak Tarihinde (Abılay’ın İç ve Dış Politikası)”, ( Yayımlanmamış Yüksek Lisans ). Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi.
• Barthold, V. V. (2020). Moğol İstilası Devresinde Türkistan, Çev. Seniha S. Moralı, Haz. Gülnar Kara, Türk Tarih Kurumu yayınları.
• Bobrovnikov, V. O. ( 2004). Adat. Bolşaya Rossiyskaya Entsiklopediya, Moskova.
• Bosumbayeva, Ç. D. (2010). Osobennosti Grajdanskogo Sudoproizvodstva v Obıçnom Prave Kırgızov v Pervoy Polovine XIX v, Vestnik KRSU, 10 (6), 6-10.
• DİA, (1998). Hoca. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde, (Cilt 18, 186-187), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Dobrosmıslov, A. (1904). Sud u Kirgiz-Turgaiskoi Oblasti v ХVІІІ-ХІХ vekah, Tipo- litografija Imperatorskogo Kazanskogo universiteta.
• Doğan, O. (2002). Tavke Han Dönemi (1680-1718) Kazak Hanlığı ve Tavke Han Yasaları (Jetı Jargı), Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2 (3), 59-81.
• _______ (2006). Tavke Han (1680-1718), içinden Zeynep Tarım Ertuğ (ed.) Prof. Dr. S. Mübahat Kütükoğlu'na Armağan, (ss.327-336). İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• _______ (2007). Orda. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde, (Cilt 33 357), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• _______ (2019). Kazak Adının Menşei, Kazak Halkının ve Hanlığının Oluşumu ve Faaliyetleri (XVI. yüzyıla Kadar), Bellek, 1 (1), 16-27. _______ (2021). Kazak Hanlığı’nın Çarlık Rusyası ve Cungarlarla İlişkileri ( Rus ve Kazak Kaynaklarına Göre), Türk Tarih Kurumu Yayınları. Doğan, O. Erdoğan, A. (2017). Batı Türkistan Hanlıkları (Kuruluştan Yıkılışa), Berikan Yayınevi.
• Donuk, A. (1992). Baranta. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde (Cilt 5, 64-65). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Duğlat, M. H. (2019). Tarih-i Reşidi Geride Bıraktıklarımızın Hikâyesi, Çev. Osman Karatay, Selenge Yayınları.
• Erdoğan, A. (2019). Kazak Türklerinde İdari Yapı, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16 (2), 592-612. Erofeeva, İ. V. ( 2007). Han Abulhair: Polkovodets, Pravitel, Politik, Izd. 3-E, İspravlennoe i Dopolnennoe, Dayk-Press.
• Erofeeva, İ. V. (2003). Rodoslovnıe Kazahskih Hanov i Koja XVIII–XIX vv. (İstoriya, İstoriografiya, Istoçniki), TOO “Print-S”. Gaverdovskiy, Y. P. (2007). Obozrenie Kirgiz-Kaysakskoy Stepi (çast 2) ili Opisaniye Stranı i Naroda Kirgizkaysakskogo, Istoriya Kazahstana v Russkih İstoçnikah XVII–XX vekov. T. V. Dayk-press.
• Glavnaya Redaktsiya, (2004a). Ayteke Baybekulı. Kazak Entsiklopediyası içinden, (Tom 1, 127), Kazak Entsiklopediyası.
• Glavnaya Redaktsiya, (2004b). Sud Biyev. Kazak Entsiklopediyası içinden, (Tom 1, 415), Kazak Entsiklopediyası.
• Glavnaya Redaktsiya, (2005a). Esima Iskonnıy Put. Kazak Entsiklopediyası içinden, (Tom 2, 260-261), Kazak Entsiklopediyası.
• Glavnaya Redaktsiya, (2005b). Jetı Jargı. Kazak Entsiklopediyası içinden, (Tom 2, 317-318). Kazak Entsiklopediyası.
• Glavnaya Redaktsiya, (2005c). Kasıma Pravednıy Put. Kazak Entsiklopediyası içinden, (Tom 3,183), Kazak Entsiklopediyası.
• Glavnaya Redaktsiya, (2005d). Kazıbek Keldibekulı. Kazak Entsiklopediyası içinden, (Tom 3, 89-90), Kazak Entsiklopediyası.
• Glavnaya Redaktsiya, (2006a). Tavke. Kazak Entsiklopediyası içinden, (Tom 5, 177), Kazak Entsiklopediyası.
• Glavnaya Redaktsiya, (2006b). Tole biy. Kazak Entsiklopediyası içinden, (Tom 5, 220), Kazak Entsiklopediyası.
• Grodekov, N. (1889). Kirgizi i Karakirgizı Sır-Darinskoy Oblasti, Yuridiçeskiy bıt. T.1. Tipo-litografiya S. İ. Lahtina.
• Hayıt, B. (1995). Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, Türk Tarihi Kurumu Yayınları.
• Hizmetli, S. (2011). Kazak Ulusu ve Kazak Tarihi Üzerine: Dünü ve Bugünü, İstem (17), 23-43.
• Hudson, A. E. (1964). Kazakh Social Structure, (New Haven: Human Relations Area Files Press.
• İbragimova, S. K., Mingulov, N. N., Pişulina, K. A. (1969). Materialı po storii Kazakhskikh Khanstv XV-XVIIII. Vekov (Izvleçenıya Iz Persıdskıh i Turkskıh Soçınenıy), (3 ed.) Sostaviteli: İzdatelstvo “Nauka” Kazahskoy SSR, Almatı.
• İbragimova, İ. (1878). Zametki O Kirgizskom Sude, Peçatano po razporyajeniyu İmparatorskago Russkago Geografiçeskago Obşestva, Sanktpeterburg.
• Kalkan, İ. (2012). Orta Asya'da Siyasi Modernleşmenin Kökenleri: Kazak Örneği (1822-1924), (Yayımlanmamış Doktora Tezi ). Marmara Üniversitesi.
• Karaman, H. (1988). Âdet. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde, (Cilt 1, 369-373), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kariev, A. (2016). Orta Asya’da İslâm Yargı Teşkilâtı ve İşleyişi (1709-1865 Hokand Hanlığı ve 1865-1928 Rus İşgali Süreci Örneği), ( Yayımlanmamış Doktora Tezi ). Marmara Üniversitesi.
• Kariev, A. (2016). Orta Asya’da İslâm Yargı Teşkilâtı ve İşleyişi (1709-1865 Hokand Hanlığı ve 1865-1928 Rus İşgali Süreci Örneği), ( Yayımlanmamış Doktora Tezi ). Marmara Üniversitesi.
• _______ (2017). Kirgiz Biy Mahkemeleri Hakkinda Kisa Bir Analiz (XVIII-XX. yy.), Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6 (4), 89-101.
• Kartaeva, T., Dautbekova, M. (2016). Kazak Halkının Geleneksel Hukukunda Cezalandırma Şekilleri, Millî Folklor, 28 (111), 193-207.
• Kesici, A. K. (1999). Kazakistan’ın Etnik Yapısı, Bu Etkin Yapının Siyasal Örgütlenmelere Etkisi, ( Yayımlanmamış Doktora Tezi ). İstanbul Üniversitesi.
• Kirgiz, Bespravnost Kirgizkih Moloduh, Turkestanskiye Vedomosty 19, 1902.
• Kojonaliyev, S. K. (1963), Sud i Ugolovnoe Obıçnoye Pravo Kirgizov do Oktayabskoy Revolyutsii, Izdatelstvo Akademii Nauk Kirgizskoy SSR, Frunze.
• Köprülü, O. F. (1993). Çavuş. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde, (Cilt 8, 236-238). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları
• Kraft, İ. (1898). Sbornik Uzakoneniy o Kirgizah Stepnıh Oblastey, Orenburg.
• Kudaibergenov, B. (2019). Bolşevik İhtilali Öncesi Kazakistan’da Dini Durum (1850-1917), ( Yayımlanmamış Yüksek Lisans ). Necmettin Erbakan Üniversitesi.
• Kulteleyev, T. M. (2015). Ugolovnoe Obıçnoe Pravo Kazahov, Almatı.
• Kumru, C. (2019). Orta Asya Türk Topluluklarında Kadim Bir Bozkır Geleneği: Baranta, Akdeniz İnsani Bilimler Dergisi, 9 ( 1), 257-265.