Social Memory of in Dîvânu Lugâti’t-Türk Reflection in Turkey Turkish and Dialects’

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: Divanu Lügati't Türk'ün 950. Yıl Dönümü, 148 - 164, 22.12.2024

Ebru Güvenen

Öz

Dîvânu Lugâti’t-Türk (DLT), in addition to being the first dictionary of Turkish, has a rich vocabulary in terms of conceptual diversity. The fact that Kâşgarlı Mahmud obtained the language material through field research, that he comparatively processed the language material of only Karakhanid Turkish and according to his own statement 20 different Turkish tribes in his work, and that the headings were reinforced with examples such as idioms, proverbs, poems, etc., reveals the value of DLT. The numerical ratio of cultural elements is quite high in the work, which includes the vocabulary of the Turkish nation living in the 11th century. It has been predicted that among the cultural elements, the ones that are most likely to have survived from the past to the present may be traditions and rituals. With this foresight, the traditions and rituals in the work were identified and it was determined which of them -with phonetic and semantic changes- were used in Old Anatolian Turkish and Turkey Turkish and dialects’. The study includes 45 vocabulary elements evaluated under 11 headings, including birth, marriage, fortune telling and magic, illness and treatment, gift, lot, inheritance, hospitality, death, feast, entertainment and others. The fact that the elements that were identified, whose etymologies were given, and which were phonetically and semantically analyzed, were encountered mostly in the Derleme Sözlüğü (DS) is proof that the richness of Turkey Turkish dialects still keeps the language products of the 11th century and before alive, and that DLT will continue to live.

Anahtar Kelimeler

Tradition, Ritual, Dîvânu Lugâti’t-Türk, Turkey Turkish, Dialect

Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki Sosyal Belleğin Türkiye Türkçesi ve Ağızlarına Yansıması

Öz

Dîvânu Lugâti’t-Türk (DLT), Türkçenin ilk sözlüğü olmasının yanı sıra kavram çeşitliliği bakımından zengin bir söz varlığına sahiptir. Kâşgarlı Mahmud’un dil malzemesini saha araştırmasıyla elde etmiş olması, eserinde sadece Karahanlı Türkçesiyle ve kendi beyanıyla 20 farklı Türk boyuna ait dil malzemesini karşılaştırmalı olarak işlemiş olması, madde başlarının deyim, atasözü, şiir vb. örneklerle pekiştirilmesi; DLT’nin değerini ortaya koymaktadır. 11. yüzyılda yaşayan Türk milletinin söz varlığına yer veren eserde, kültürel ögelerin sayısal olarak oranı oldukça yüksektir. Kültürel ögelerin içerisinde geçmişten bugüne gelme olasılığı yüksek olanların gelenek ve ritüeller olabileceği öngörülmüştür. Bu öngörüyle eserdeki gelenek ve ritüeller tespit edilerek bunlardan hangilerinin -fonetik ve semantik değişimleriyle- Eski Anadolu Türkçesi ile Türkiye Türkçesi ve ağızlarında kullanıldığı belirlenmiştir. Çalışmada; doğum, evlilik, falcılık ve büyü, hastalık ve tedavi, hediye, kur’a, miras, misafirperverlik, ölüm, ziyafet ve eğlence, diğer olmak üzere 11 başlıkta değerlendirilmiş 45 söz varlığı ögesi yer almaktadır. Tespit edilen, etimolojileri hakkında bilgi verilen, fonetik ve semantik olarak incelenen ögelere en çok Derleme Sözlüğü’nde (DS) rastlanılması, Türkiye Türkçesi ağızlarının zenginliğinin ve 11. yüzyıl ve öncesine ait dil ürünlerini hâlâ yaşattığının, DLT’nin de yaşamaya devam edeceğinin kanıtı niteliğindedir.

Anahtar Kelimeler

Gelenek, Ritüel, Dîvânu Lugâti’t-Türk, Türkiye Türkçesi, Ağız

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. (2019). Bin yıl önce bin yıl sonra Kâşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati’t-Türk (3. Baskı). TDK Yayınları.
• Atalay, B. (2018). Divanü lûgati’t-Türk (Çeviri) (C. I-II-III). (Tıpkıbasım). TDK Yayınları.
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin grameri (10. Baskı). TDK Yayınları.
• Bulduk, Ü. (2008). Kâşgarlı Mahmûd’da sosyal hayat, dil ve Türklük. İçinde F. S. Barutçu Özönder (Eds.), Kâşgarlı Mahmûd Kitabı (ss. 477-481). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski uygur Türkçesi sözlüğü. Edebiyat Fakültesi Basımevi. İstanbul. (EUTS).
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Türkish. Clarendon Press. Oxford. (EDPT).
• Doerfer, G. (1965). Türkische und mongolische elemente im neupersischen (C. II). Franz Steiner Verlag GMBH. Wiesbaden. (TMN-II). Doerfer, G. (1967). Türkische und mongolische elemente im neupersischen (C. III). Franz Steiner Verlag GMBH. Wiesbaden. (TMN-III). Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk. TDK Yayınları.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü (2. Baskı). Bizim Büro Basım Evi. Ankara. (TDES). Ergin, M. (2012). Türk dil bilgisi. Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• Gariper, C., & Küçükcoşkun, Y. (2022). Orhun Abideleri’nden Divan-ı Lügati’t-Türk’e kolektif bilincin inşası ve sürekliliği. 2. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri (28-30 Mayıs 2008) (ss. 243-250). TDK Yayınları.
• Gül, B. (2008a). Bir sözlüğün hikâyesi. İçinde F. S. Barutçu Özönder (Eds.), Kâşgarlı Mahmûd Kitabı (ss. 137-148). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gül, B. (2008b). Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün söz dünyası. İçinde F. S. Barutçu Özönder (Eds.), Kâşgarlı Mahmûd Kitabı (ss. 279-296). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü C. I-II. (1. Baskı). TDK Yayınları. Ankara. (TTTKBS-I ve TTTKBS-II).
• Güzel, F. (2019). Türkiye Türkçesi ağızlarında yapım ekleri. TDK Yayınları.
• İnayet, A. (2022). “Divanü Lügati’t”te Doğumlu İlgili Örf, Âdet ve Ritüeller”. 2. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri (28-30 Mayıs 2008) (ss. 417-428). TDK Yayınları.
• Killi, G. (2008). Türk diyalektoloji araştırmalarının eşsiz kaynağı Dîvânu Lugâti’t-Türk. İçinde F. S. Barutçu Özönder (Eds.), Kâşgarlı Mahmûd Kitabı (ss. 375-403). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Karahan, L. (2011). Anadolu ağızlarının sınıflandırılması (2. Baskı). TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri: (şekil bilgisi) (3. Baskı). TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2022). Kâşgarlı Mahmud ve bilinçli bir ana dili sevgisi. 2. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri (28-30 Mayıs 2008) (ss. 501.-508). TDK Yayınları.
• Temur, N. (2017). Bir kültürel bellek mekânı olarak Mahtumkulu Divanı. Türk Bilig, 34, 173-178.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı C. I. Simurg Kitapçılık, Yayıncılık ve Dağıtım. İstanbul-Wien. (TETTL-I).
• Tietze, A. (2009). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı C. II. OAW. Wien. (TETTL-II).
• Tietze, A. (2016). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı C. IV (Ed. Semih Tezcan). TÜBA Yayınları. (TETTL-IV).
• Tietze, A. (2018). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı C. VI (Ed. Nurettin Demit, Emine Yılmaz). TÜBA Yayınları. (TETTL-VI).
• Yaylagül, Ö. (2008). Dîvânu Lugâti’t-Türk’te anlamın sunumu. İçinde F. S. Barutçu Özönder (Eds.), Kâşgarlı Mahmûd Kitabı (ss. 297-305). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Yıldırım, D. (2008). Kâşgarlı Mahmûd: İlk Türk sözlü kültür bilimcisi [folklorist]. İçinde F. S. Barutçu Özönder (Eds.), Kâşgarlı Mahmûd Kitabı (ss. 107-119). Kültür Bakanlığı Yayınları.