Bir Ölüm Ritüeli: Türklerde Ağıt Yakma Geleneğine Dîvânu Lugâti’t Türk’ten Bakmak

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: Divanu Lügati't Türk'ün 950. Yıl Dönümü, 1 - 10, 22.12.2024

Zehra Alkaya

Öz

Hayatın realitesinden biri ölümdür. Ölüm gerçeğiyle yüzleşen insanoğlu, hissettiği acıyı dile getirmek veya karşıya aktarmak için bazen ağıta başvurmuştur. Bugünün deyimiyle ağıt, dünün söylemiyle sagu, tarihî dönemlerde farkı adlarla anılsa da ortak paydada yaşamın son bulması karşısında duyulan acının dile getirilmesini karşılayan kavram olma konusunda birdir. Ölüm gerçekliğinin ortaya çıkardığı duyguların ifade edilişi olan ağıt hakkında ilk bilgi Dîvânu Lugâtî’-t-Türk’te yer almaktadır. Kaşgârlı Mahmud tarafından kaleme alınan eser, bir sözlük olmasının yanı sıra Türk dilinin gramer yapısından, Türklerin; yaşam tarzını, kültürünü, tarihini, edebiyatını, sosyal ve siyasi yapıları hakkında pek çok bilgi veren bir ansiklopedidir. Hatta bazı konu ve edebî türlerle ilgili ilk başvuru kaynağı konumundadır. Çalışmanın konusu olan ağıt türü de bu konulardan biridir ve çalışma da Dîvânu Lugâtî’-t-Türk’te yer alan bu ağıtlar üzerinden şekillenmiştir. Ağıt, edebî çerçevede bir sözlü kültür ürünüdür. Türk halk şiirinin bir türü, sözlü kültürün ürünü olan ağıt, her ne kadar sosyal çevre ve şartlar içinde değişime tabi olmuş ve olacaksa da günümüzden geleceğe hep var olacak ritüellerden biridir. Bu gerçeğin geçmişte dışavurumunun izlenmek istendiği bu çalışmada; öncelikle ağıt kavramına, ağıtın Türk yaşam tarzı içindeki yerine, edebiyatta bu türün geçmişten günümüze olan seyrine ve Dîvânu Lugâtî’-t-Türk’te yer alan örneklerine değinilmiştir. Dolaylı gözlem yönteminden faydalanılan çalışmada sonuç olarak Dîvânu Lugâtî’-t-Türk’te yer alan ağıtlar şekil, biçem ve işlev özellikleri açısından incelenmiş ve değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

divân-u Lugâtî't- Türk, Ölüm, Ağıt, Ağıt Yakma Gelenği

Kaynakça

• Akar, A. (2005). Türk dili tarihi. Ötüken Yayınları. Ankara.
• Albayrak, N. (2009). Türk halk şiirinde biçim ve tür sorunu. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 2(3-4), 133-186.
• Alışık, C. E. (2008). Divan-ü Lügati’t Türk’te Oğuz damgaları. F. S. Barutçu Özönder (Ed.). Kaşgarlı Mahmûd Kitabı. (1. baskı) içinde (s. 65-75). Kültür ve Turizm Bakanlığı. Ankara.
• Arat, R. R. (2007). Eski Türk şiiri. Türk Tarih Kurumu. Ankara.
• Artun, E. (2005). Osmaniye’de ağıt söyleme geleneği ve Osmaniye ağıtları. Karacaoğlan’dan Bela-Bartok’a, Dadaoğlu’ndan-Aşık Feymani’ye Osmaniye Kültür Sanat ve Folklor Sempozyumu Bildirileri, 8-34.
• Atalay, B. (1985). Kaşgarlı Mahmud Divan-ü Lügati’t Türk. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara.
• Aziz, A. (2010). Sosyal bilimlerde araştırma yöntemleri ve teknikleri. Nobel Yayınları. Ankara.
• Boratav, P. N. (2020). 100 soruda Türk folkloru. BilgeSu. Ankara.
• Canpolat, M. (2008). Kaşgarlı Mahmud: İlk Türk Etimoloğu. F. S. Barutçu Özönder (Ed.). Kaşgarlı Mahmûd Kitabı. (1. baskı) içinde (s. 85-91). Kültür ve Turizm Bakanlığı. Ankara.
• Eraslan, K. (2008). Kaşgarlı Mahmûd: İlk Türk sözlükçüsü. F. S. Barutçu Özönder (Ed.). Kaşgarlı Mahmûd Kitabı. (1. baskı) içinde (s. 83-105). Kültür ve Turizm Bakanlığı. Ankara.
• Esen, A. Ş. (1997). Anadolu ağıtları. İletişim Yayınları. İstanbul.
• Görkem, İ. (2001). Türk edebiyatında ağıtlar. Akçağ Yayınları. Ankara.
• Gül, B. (2008). Bir sözlüğün hikayesi. F. S. Barutçu Özönder (Ed.). Kaşgarlı Mahmûd Kitabı. (1. baskı) içinde (s. 137-148). Kültür ve Turizm Bakanlığı. Ankara.
• Gürsoy Naskali, E. (2011). Ağıt kitabı. Kitabevi Yayınları. İstanbul.
• Güvenen, E. (2024). Gökyüzündeki günden (< Kün) yeryüzündeki kuta. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (35), 73-87.
• Kasap, Ö. (2021). Ritüel/Ritüellik kavramları ve ritüelliğin anlamsal değişimi üzerine. Milli Folklor, 17(131), 123-130. Kaya, D. (2014a). Anonim halk şiiri. Akçağ Yayınları. Ankara.
• Kaya, D. (2014b). Türk halk edebiyatı kavramları ve terimleri sözlüğü. Akçağ Yayınları. Ankara.
• Köksal, H. (1992). Günümüz âşık ve şairlerinde ağıt yakma geleneği, Erdem, 12(34), 135-150.
• Köprülü, F. (2009). Türk edebiyatı tarihi. Akçağ Yayınları. Ankara
• Mert, O. (2022). Türk kültüründe ağıt geleneği ve Alper Tonga Sagusu. BUGU Dil ve Eğitim Dergisi, 3(1), 1-15.
• Örnek, S. V. (1971). Anadolu folklorunda ölüm. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları. Ankara.
• Roux, J. P. (2023). Altay Türklerinde ölüm. Dergâh Yayınları. İstanbul.
• Tavukçu, O. K. (2009). Türk Edebiyatı'nda ölüm şiirlerinin bazı üslup özellikleri. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 2(3-4), 59-73.
• Yıldırım, D. (2008). Kaşgarlı Mahmûd: Sözlü kültür bilimcisi folklorist. F. S. Barutçu Özönder (Ed.). Kaşgarlı Mahmûd Kitabı. (1. baskı) içinde (s. 107-119). Kültür ve Turizm Bakanlığı. Ankara.
• Yıldırım, D. (2016). Türk bitiği. Akçağ Yayınları. Ankara.