Trabzon Ebu'l-Feth Sultan Mehmed Han Foundation (1860-1875) According to Muhasebe-i Evkâf-ı Hümayun Books: An Analytical Review

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 2, 751 - 768, 31.08.2024

Ahmet Gülenç

https://doi.org/10.33437/ksusbd.1424929

Öz

In the Ottoman Empire, the foundations contributed to the economic, social and cultural revitalization of the region in which they were established. Thanks to the foundations, many humanitarian and municipal needs of the people such as housing, health, education, social facilities etc. could be met without any money coming out of the state treasury. The Ebu'l-feth Sultan Mehmed Khan Hazretleri Foundation, which was established in the city after the conquest of Trabzon, served the same purpose and contributed to the city regaining its identity as a city and its socio-economic and cultural revitalization. In this study, the revenues and expenditures of the Ebu'l-feth Sultan Mehmed Khan Hazretleri Foundation were analysed in detail according to the evkâf accounting books from the period when the foundations began to centralise and lose importance after the proclamation of the Tanzimat.

Anahtar Kelimeler

Trabzon, foundation, Fatih Sultan Mehmed, Evkâf-ı Hümâyun, accounting.

Muhasebe-i Evkâf-ı Hümâyun Defterlerine Göre Trabzon Ebu’l-feth Sultan Mehmed Han Hazretleri Vakfı (1860-1875): Analitik Bir İnceleme

Öz

Osmanlı Devleti’nde vakıflar, kuruldukları bölgenin ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan canlanmasına katkı sağlamışlardır. Vakıflar sayesinde devlet hazinesinden para çıkmaksızın halkın ihtiyaç duydukları barınma, sağlık, eğitim, sosyal tesisler gibi daha birçok insani ve beledi ihtiyaçları karşılanmaktaydı. Trabzon’un fethini müteakip şehirde kurulan Ebu’l-feth Sultan Mehmed Han Hazretleri Vakfı da aynı amaca hizmet ederek şehrin, şehir hüviyetine kavuşması ve sosyo-ekonomik ve kültürel açıdan canlanmasına katkıda bulunmuştur. Bu çalışmada, Tanzimat’ın ilanını müteakip vakıfların merkezileşmeye ve önemini kaybetmeye başladığı dönemde, Ebu’l-feth Sultan Mehmed Han Hazretleri Vakfı’nın gelir ve gider kalemleri döneme ait evkâf muhasebe defterlerine göre ayrıntılı bir şekilde analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Trabzon, vakıf, Fatih Sultan Mehmed, evkâf-ı hümâyun, muhasebe

Kaynakça

• Açık, T. (2022). Osmanlı klasik döneminde Trabzon vakıfları. İçinde H. Öksüz, V. Usta ve K. İnan (Ed.), Trabzon Tarihi, C. 1, Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası Yayınları.
• Akçay, S. (2017). Merdiven yöntemi ve çift taraflı kayıt yöntemi ekseninde devlet muhasebesinin gelişimi (1299-2017), Ulakbilge, 5(17) 1875-1894.
• Aydın, M. A. (2007). Türk hukuk tarihi. Hars Yayınları.
• Bardakoğlu, A. (1995). Ferağ. Diyanet islam ansiklopedisi içinde (c.12, 351-354). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Barkan, Ö. L. (1942). Osmanlı İmparatorluğu’nda bir iskân ve kolonizasyon metodu olarak vakıflar ve temlikler: İstila devirlerinin kolonizatör Türk dervişleri ve zâviyeler. Vakıflar Dergisi, 2, 279-386.
• Başkurt, F. (2012). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e kürsü şeyhliği. İslâm Araştırmaları Dergisi, 27, 117-145.
• Bayartan, M. (2008). Osmanlı şehirlerinde vakıflar ve vakıf sisteminin şehre kattığı değerler. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 10 (1), 157-75.
• Berki, A. H. (1957). İslâm’da vakıf: sahîh ve gayr-i sahîh nev’ileri I. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VI (1-4), 19-26.
• Berki, A. H. (1964). Vakıflar ve vakıfların şartları. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi. III (2-3), 44-47.
• Bizbirlik A. (1999). Osmanlı toplumunda vakıfların sosyo-ekonomik boyutları ve buna dair örnekler. Osmanlı (Toplum) içinde (C.5, 56-62). Yeni Türkiye Yayınları.
• Bostan, H. (2002). XV-XVI. asırlarda Trabzon sancağında sosyal ve iktisadî hayat. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çizakça, M. (2017). İslam dünyasında vakıflar. KTO Karatay Üniversitesi Yayınları.
• Ekinci, E. B. (2004). Tanzimat ve sonrası Osmanlı mahkemeleri. Arı Sanat Yayınları.
• Ekinci, E. B. (2008). Osmanlı hukuku (adalet ve mülk). Arı Sanat Yayınları.
• Emecen, F. M. (2001). Doğu Karadeniz’de âyânlık: Tirebolulu Kethudazâde Mehmed Emin Ağa. Belleten, 65 (242), 193-214.
• Fatsa, M. (2015). Trabzon yöresinin islamlaşma süreci ve zâviyeler. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 9 (18), 61-74.
• Genç, M. (2014). Klasik Osmanlı sosyal-iktisadi sistemi ve vakıflar. Vakıflar Dergisi, 42, 9-18
• Gökbilgin, M. T. (1962). XVI. yüzyıl başlarında Trabzon livası ve Karadeniz bölgesi. Belleten, 26(102), 293-338.
• Günay, H. M. (2012). Vakıf. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (c.42, 475-479). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Hatemi, H. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e vakıflar. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi içinde (1657-1678). İletişim Yayınları.
• İnalcık, H. (2003). Osmanlı İmparatorluğu klâsik çağ (1300-1600), R. Sezer. (Çev). Yapı Kredi Yayınları.
• İnalcık, H. (2009). Osmanlı tarihinde dönemler: devlet-toplum-ekonomi. Osmanlı Uygarlığı içinde (C.1, 30-239). TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• İnalcık, H. (2013). Osmanlı ve modern Türkiye. Timaş Yayınları.
• İnalcık, H. (2019). Vakıf Medeniyeti. Vakıf Medeniyeti Yılı Vakıflar Dergisi 80. Yıl Özel Sayısı, Ankara, 245-247.
• İnan, K. (2013). Onyedinci yüzyıl ortalarında Trabzon’da sosyal ve iktisadi hayat. Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları.
• Jennings, R. C. (1990). Pious foundations in the society and economy of ottoman Trabzon, 1565-1640: a study based on the judicial registers (șerʿi mahkeme sicilleri) of Trabzon. Journal of the Economic and Social History of the Orient. 33(3) 271-336.
• Karaman, H. (2008). Anahatlarıyla İslâm hukuku. Ensar Neşriyat.
• Karpuz, H. (2007). Ortahisar Cami. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (c.33, 407-408). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Karpuz, H. (2018). Trabzon merkez ve ilçelerindeki önemli tarihi yapılar, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kayaoğlu, İ. (1984). İslâm kurumları tarihi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Köprülü, M. F. (1983). İslam ve Türk hukuk tarihi araştırmaları ve vakıf müessesesi. Ötüken Neşriyat. İstanbul.
• Küçükuğurlu, M. (2018). Trabzon’da modernleşmenin simgesi olarak Meydan-ı Şarkî. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (63), 617-638.
• Kütükoğlu, M. S. (2018). Osmanlı’nın sosyo-kültürel ve iktisâdî yapısı. Türk Tarih Kurumu Yayınları. Mehmed Salahi Bey. (1313). Vakf. Kamus-ı Osmani içinde (c.3-4, 630) Mahmud Bey Matbaası.
• Ortaylı, İ. (1987). İmparatorluğun en uzun yüzyılı. Hil Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2008). Türkiye teşkilat ve idare tarihi. Cedit Neşriyat.
• Öksüz, M. (2006). Onsekizinci yüzyılın ikinci yarısında Trabzon (toplum-kültür-ekonomi), Serander Yayınları.
• Öksüz, M. (2010). XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Trabzon’da âyân, eşkıya ve göç sorunları. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(1), 169-186.
• Ömer Hilmi Efendi (1307). Ahkâmü’l-Evkaf. Matbaa-i Amire. İstanbul.
• Öztürk, N. (1992). Batılılaşma döneminde başlatılan ve vakıfların çözülmesine yol açan bir uygulama. Diyanet İlmi Dergi, C. XXVIII(4), 29-36.
• Öztürk, N. (1995). Evkāf-ı Hümâyun nezâreti. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (c.11, 521-524). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Öztürk, N. (1995). Türk yenileşme tarihi çerçevesinde vakıf müessesesi. Diyanet Vakfı Yayınları. Öztürk, N. (2005). İslâm ve Türk kültüründe vakıflar. Vakıflar Dergisi. 29, 7-20.
• Pakalın, M. Z. (1946). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü. C. II, Millî Eğitim Basımevi.
• Sarı, Y. (2021). Trabzon ve ilçelerinde camiler, [Yayımlanmamış doktora tezi], Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Saydam, A. (2003). Vakıf anlayışında yenilenme ihtiyacı ve XIX. yüzyıl ortalarında Trabzon vakıfları. Osmanlı Araştırmaları, 23(23), 185-218.
• Sürmen, Y. (2020). Muhasebe 1. Bordo Kitabevi Yayınları. Trabzon.
• Tuluk, Ö. İ. (2021). Fethin Trabzon’unda imar ve inşa. İçinde T. Öztürk (Ed.), Trabzon’da Fetih ve Şehir (257-280). Trabzon Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Usta, S. (2015). Trabzon’da Vakıflar (1550-1650), [Yayımlanmamış doktora tezi]. Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• Usta, S. (2022). Trabzon’da vakıf mütevellilerinin fonksiyonları ve karşılaştıkları bazı sorunlar. İçinde H. Öksüz, V. Usta ve K. İnan (Ed.), Trabzon Tarihi, C. 1, Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası Yayınları.
• Ülken, H. Z. (2006). Vakıf sistemi ve Türk şehirciliği. Vakıflar Dergisi, IX, 13-37.
• Yazır, E. M. H. (2020). Osmanlı vakıf hukukuna giriş: ahkâm-ı evkâf. Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Yediyıldız, B. (1986). Vakıf. İslam Ansiklopedisi içinde (c.13, 153-172). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Yediyıldız, B. (1989). İslâm’da Vakıf. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi içinde (c.14, 19-68). Çağ Yayınları.
• Yediyıldız, B. (2012). Vakıf. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (c.42, 479-486). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.