Osmanlı Bürokrasisinde Arzuhâllerin Değerlendirilme Usullerine Bir Örnek: Manastır Kazası Âşar Tevzi‘ine Yapılan İtirazlar ve Vilâyet Merkezine Yansımaları

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 2, 859 - 876, 31.08.2024

Kemalettin Koç

https://doi.org/10.33437/ksusbd.1429396

Öz

Osmanlı padişahları, haksızlık karşısında adaletin tecellisine büyük önem vermişlerdir. Bu maksatla ciddi gayretler sarf edip gereken tedbirleri almışlar, şikâyet hakkını bütün reayaya tanımışlardır. Dahası, devletin süregelen sosyal ve idarî hayatında haksızlığa uğrayan veya uğradığını düşünen reaya ve askerî sınıfın ilgili kurumlara arzuhâller vererek hakkını aramasını teşvik etmişlerdir. Bu çalışmada şikâyet hakkı olarak verilen arzuhâllerin Osmanlı bürokrasisinde değerlendirme usulleri, Manastır Kazası âşar tevzi‘ine yapılan itirazlar bağlamında incelemeye tabi tutulmuştur. Verilen arzuhâllerdeki itiraz konuların çeşitlilik arz etmiştir. Her köy için ortak veya farklı konuları içeren şikâyet, itiraz ve talepler yer almıştır. Bu yüzden arzuhâllerde belirtilen talepler, her köy için ayrı ayrı ele alınmıştır. Yapılan itiraz ve talepler, kurulan komisyonda tetkik edilmiştir. Komisyonun tetkikatının neticeleri Vilâyet İdare Meclisi’ne gönderilmiştir. Meclis de bu bilgiler ışığında bir karara varmıştır. Vilâyet İdare Meclisi’nin, kararları verirken kamu ve ahali hakkının korunmasına azami derecede riayet ettiği, ciddiyet ve titizlikle çalıştığı müşahede edilmiştir. Dolayısıyla Osmanlı bürokrasisinin, devleti adalet kapısı olarak görüp onun şefkat ve merhametine sığınarak adalet dağıtmasını bekleyenler karşısındaki, çalışma, gayret ve kararlılığı önemlidir. Doğru karar verebilmek için arzuhâllerin kabulünden, konunun tetkik ve tahkikatında neye ve nerelere dikkat edip hangi kayıt ve kişilere müracaat ettiği bizzat görülmüştür. Ayrıca arzuhâl tetkiklerinin köy köy ayrıntılı olarak verilmesi, Osmanlı bürokrasisinde arzuhâllerin değerlendirilme usullerine bir örnek teşkil etmiştir. Bunun yanında arazi çeşidi, ürünleri, reaya sınıfları gibi çeşitli konularda bölgenin sosyoekonomik yapısı hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Bürokrasisi, Osmanlı Adaleti, Şikâyet Hakkı, Manastır Vilâyeti

An Example of the Evaluation Methods of Petitions in the Ottoman Bureaucracy: Objections to the Distribution of Tithes in the Manastır District and Their Reflections in the Provincial Center

Öz

The Ottoman sultans gave great importance to the manifestation of justice in the face of injustice. To this end, they made serious efforts and took the necessary measures, and granted the right to complain to all subjects. Moreover, they encouraged subjects and military class who were subjected to or thought to be subjected to injustice in the ongoing social and administrative life of the state to seek their rights by submitting petitions to the relevant institutions. In this study, the evaluation methods of petitions given as a right to complain in the Ottoman bureaucracy were examined in the context of objections made to the tithe distribution of the Manastır District. The objection subjects in the submitted petitions varied. There were complaints, objections and demands that included common or different subjects for each village. Therefore, the demands stated in the petitions were handled separately for each village. The objections and demands made were examined in the established commission. The results of the commission's investigation were sent to the Provincial Administrative Council. The Council reached a decision in light of this information. It was observed that the Provincial Administrative Council paid utmost attention to the protection of public and public rights while making decisions, and worked with seriousness and meticulousness. Therefore, the work, effort and determination of the Ottoman bureaucracy against those who saw the state as the gate of justice and expected it to distribute justice by taking refuge in its compassion and mercy are important. In order to make the right decision, it was seen firsthand what and where to pay attention to and which records and persons to apply to during the acceptance of petitions and the investigation and inquiry of the issue. In addition, the detailed submission of petition investigations village by village constituted an example of the methods of evaluating petitions in the Ottoman bureaucracy. In addition, it provided us with information about the socio-economic structure of the region on various issues such as land type, products and subjects' classes.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Bureaucracy, Ottoman Justice, Right of Complaint, Manastır Province, Distribution of Tithe.

Kaynakça

• BOA, TFR.I.M., 6/592, 06 Zilkade 1322 (12 Ocak 1905).
• BOA, TFR.I.MN. 61/6013, 11 Safer 1323 (17 Nisan 1905).
• 370 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Rum-İli Defteri (937/1530) I: Dizin ve Tıpkıbasım. yay. haz. Ahmet Özkılınç [vd.], Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara 2001.
• Düstur Birinci Tertib (1289). Vilâyet Nizâmnâmesi. 1, Matbaa-ı Amire, 608-624. https://acikerisim.tbmm.gov.tr/items/943870e6-d252-4eeb-a24d-eddaad616be8
• Düstur Birinci Tertib (1289), İdâre-i Umûmiyye-i Vilâyât Nizâmnâmesi. 1, Matbaa-ı Amire, 625-651. https://acikerisim.tbmm.gov.tr/items/943870e6-d252-4eeb-a24d-eddaad616be8
• Kaynaklarıyla Osmanlı Coğrafyası Yer Adları Sözlüğü (2020). haz. Ali Coşkun [vd.], Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı.
• AKKUŞ, Y. (2017). Osmanlı Maliyesi Literatüründe İhmal Edilmiş Bir Tartışma: Tevzi‘ Defterlerinden Vergi-i Mahsûsa’ya Geçiş, Tarih Dergisi, (65), 29-61.
• BAYKARA, T. (2000). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I (Anadolu’nun İdarî Taksimatı). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Göz. geç. 2. bs.
• COŞAR, N., (1996). Aşar Vergisinin Kaldırılma Nedenleri. Toplumsal Tarih, 7 (35), 21-29.
• ÇADIRCI, M. (1991). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları. Türk Tarih Kurumu.
• EMECEN, F. (1994). Dönüm. DİA, 9, TDV, 521.
• FAİK NÜZHET, (1 Kânunuevvel 1325), A‘şâr, Ulûm-ı İḳtisâdiyye ve İctimâiyye Mecmuası, 3(12), Hilal Matbaası, 434-447. https://isamveri.org/pdfosm/D01880/1325_12/1325_12_NUZHETF.pdf
• GÜRAN, T., AHMET UZUN (2006). Bosna-Hersek’te Toprak Rejimi: Eshâb-ı Alâka ve Çiftçiler Arasındaki İlişkiler (1840-1875), Belleten, 70(259), 867-902. https://belleten.gov.tr/tam-metin-pdf/2745/tur
• İNALCIK, H. (1988). Şikâyet Hakkı: ‘Arz-ı Hâl ve ‘Arz-ı Mahzarlar, Osmanlı Araştırmaları, (VII-VIII), 33-54.
• İNALCIK, H. (1995). Eyalet. DİA, 11, TDV, 548-550.
• İPŞİRLİ, M. (2003). Mahzar. DİA, 27, TDV, 398-401.
• İPŞİRLİ, M. (1991). Arzuhal. DİA, 3, TDV, 447-448.
• KALLEK, C. (2022). Kile. DİA, 25, TDV, 567-570.
• KÖPRÜLÜ, O. F. (1994). Efendi. DİA, 10, TDV, 455-456.
• KÜTÜKOĞLU, M.S. (1998). Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). Kubbealtı Neşriyat.
• MARDİN, Ş., (1988). Adem-i Merkeziyet. DİA, 1, TDV, 364-367.
• ÖZ, M. (2010). Tahrir. DİA, 39, TDV, 425-439.
• ÖZKAYA, Y. (1981). XVIII. Yüzyılın Sonlarında Tevzi‘ Defterlerinin Kontrolü, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (1), 135-155.
• PAKALIN, M.Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü. 3, Milli Eğitim Bakanlığı.
• SEYİTDANLIOĞLU, M. (1996 Mart). Yerel Yönetim Metinleri (III) Tuna Vilâyet Nizâmnamesi. Çağdaş Yerel Yönetimler, 5 (2), 67-81.
• _________________. (1996 Eylül). Yerel Yönetim Metinleri (VI): 1871 Vilâyet Nizâmnamesi ve Getirdikleri. Çağdaş Yerel Yönetimler, 5 (5), 89-103.
• _________________. (1996 Kasım). Yerel Yönetim Metinleri (VII): 1871 Vilayet Nizamnamesi ve Getirdikleri. Çağdaş Yerel Yönetimler, 5 (6), 89-99.
• SÜMER, F. (1988). Ağa. DİA, 1, TDV, 451-452.
• ŞEMSEDDİN SAMİ, (1317). Kâmûs-ı Türkî. İkdam Matbaası, Dersaadet.