Yesevî Hikmetleri Arasında Şâh Meşreb’in Bir Müsebbâsı: Hz. Ukkâşe (ra) ve Mühr-i Nübüvvet

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 3, 1226 - 1245, 31.12.2024

Sadi Gedik

https://doi.org/10.33437/ksusbd.1587506

Öz

Türk dilinin tarihî gelişimi içerisinde Türkistan’da Oğuz olmayan Türkler tarafından 15. yüzyılın başından 20. yüzyılın başlarına kadar kullanılan müşterek yazı diline Çağatay Türkçesi denilmektedir. Çağatay Türkçesiyle şiirler yazan bir şair de Baba Rahim Meşreb (1641?-1711)’dir. 17. ve 18. yüzyılın en büyük Çağatay şairi olarak Meşreb, çoğunlukla dinî-tasavvufi şiirler yazmıştır. Onun bilinen iki mesnevisi ve bir divanı vardır. Meşreb’in eserlerinden çok, hakkında yazılmış olan Şah Meşreb Menâkıbnâmesi Türkistan’da oldukça meşhurdur. Meşreb’in mesnevilerinden biri Mebde-yi Nûr diğeri ise Kimyâ’dır. Ancak tezkirelerde ve şiir mecmualarında başta olmak üzere çeşitli kaynaklarda Meşreb’in şiirleri ile karşılaşılmaktadır. Meşreb klasik Türk edebiyatının hemen hemen her nazım şekli ile şiirler yazmıştır. Gazelden kasideye, mesneviden musammatlara kadar çok zengin bir şiir külliyatına sahiptir. Bu makalede onun böyle bir kaynakta bulunmuş olan bir müsebbâsı söz konusu edilecektir. 18 bentten oluşan müsebbânın konusu Hz. Peygamber’in sahabelerinden Hz. Ukkâşe ile Hz. Peygamber’in içinde bulunduğu bir hikâye ile ilgilidir. Hikâyede Hz. Ukkâşe Hz. Peygamber’in ömrünün son zamanlarında, Hz. Peygamber’in sırtında bulunan peygamberlik mührünü görmek için başvurduğu metot anlatılmaktadır. Şiir mütekerrir müsebbâdır. Müsebbâda bentler yedişer mısradan oluşur. Her bendin son iki mısrası aynen tekrar ediliyorsa mütekerrir müsebbâ denir. Bu müsebbâ da mütekerrir müsebbâdır. Şiirin dil özellikleri Çağatay Türkçesidir. Makalede özellikle şiirdeki kelime grupları üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Meşreb, Müsebbâ, Çağatay Türkçesi, Kelime Grupları, Dil Özellikleri

Kaynakça

• Abdugafurov, A. (1971). Meşreb. Gafur Gulam Namidagi Edebiyat ve Sanat Neşriyati.
• Akça, İ. (2023). Baba Rahim Meşreb, Çizgi Kitapevi.
• Alıcı, L. (2024). “Eski Türk Edebiyatında Nazım Şekilleri” Üniversiteler için eski Türk edebiyatına giriş. Akçağ Yayınları.
• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. Kesit Yayınları.
• Bayat, F. (2020). Orta Türkçe sözlük. Ötüken Yayınları.
• Boeschoten, H. (2023). A Dictionary of Early Middle Turkic. HDO. Brill: Lieden-Boston.
• Eckmann, J. (2009). Çağatayca el kitabı. (Çev. Günay Karaağaç). Kesit Yayınları.
• Emet, E. (2008). Doğu Türkistan Uygur ağızları. TDK Yayınları.
• Fidancı, M. (1994). Şah Meşreb Menâkıb-nâmesi. İstanbul Üniversitesi.
• Gedik, S. (2017). Meşreb Mebde-yi Nûr. TDK Yayınları.
• Gedik, S. (2020). Baba Rahim Meşreb Kimya (Çağatayca Bir Mesnevi). Hiperlink Yayınları.
• Necipoviç, N. E. (1995). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. (Çev. İklil Kurban) TDK Yayınları.
• Özşenel, M. (2024).” Ükkâşe B. Mihsan” İslam ansiklopedisi 42. Cilt, s. 70-71. TDV Yayınları.
• Shaw, R. B. (2014). Kâşgar ve Yarkend ağzı sözlüğü. (Çev. Fikret Yıldırım). TDK Yayınları.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Üşenmez, E; Boltabayev, S.; Tuğlacı, G. (2016). Özbekçe Türkçe sözlük. Eskişehir Valiliği Yayınları.