Baraba Tatarlarının Altain Sain Süme Destanı Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2025, Cilt: 22 Sayı: 2, 789 - 805, 31.08.2025

Raşit Çöloğlu

https://doi.org/10.33437/ksusbd.1537857

Öz

Baraba Tatarlarına ait bir destan olan Altain Sain Süme, Türk Dünyası destan geleneğinin pek çok motifini içermektedir. Makalenin giriş kısmında Altain Sain Süme Destanı hakkında genel bilgiler verilmiş, başka dillere yapılan çevirilerine ve hakkında yazılan incelemelere kısaca değinilmiştir. Birinci bölümünde destandaki motifler ele alınmıştır. Bu motiflerden bir kısmı şunlardır: Çocuksuzluk; erginleşme; kahramanın anne ve babası tarafından öldürülmek istenmesi; kahramanın ad alması; kahramanın kendine yoldaş olacak bir at bulması; kahraman ve atı arasındaki dostluk; uçabilen mitolojik bir at olan tulpar; kahramanın şekilde değiştirmesi; kahramanı öldürmek isteyen canavarlar (Yilbegen/Celbegen); kahramanın öldükten sonra dirilmesi; savaşçı bahadır kız. Bu bölümde Altain Sain Süme adı üzerine bir çözümleme denemesi de vardır. İkinci bölümde destanın Lord Raglan’ın “Geleneksel Kahraman Kalıbı”na göre incelemesi yapılmıştır. Lord Raglan’ın yirmi iki maddeden oluşan “Geleneksel Kahraman Kalıbı”ndan yalnızca beş tanesine büyük oranda uyduğu görülmüştür. Bu durum Altain Sain Süme Destanı’nın Lord Raglan’ın söz konusu kalıpları oluştururken dikkate aldığı Batı dünyasına ait anlatıların içeriği ile önemli derecede ayrıştığını göstermektedir. Üçüncü bölümde destan Axel Olrik’in “Halk Anlatılarının Epik Kuralları” bağlamında yapılan incelemesi yapılmıştır. Bu incelemede destanın yapı ve içerik olarak söz konusu yasalara büyük oranda uygun olduğu tespit edilmiştir. Makalede Karşılaştırmalı Metin Yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sibirya Tatarları , destan , motif , Lord Raglan , Axel Olrik.

Etik Beyan

Etik Kurul İzni: Etik Kurul İzni gerekmemektedir. Katkı Oranı Beyanı: Yazar, makaleye başkasının katkıda bulunmadığını beyan etmektedir. Çıkar Çatışması Beyanı: Yazar, herhangi bir çıkar çatışması olmadığını beyan etmektedir.

Kaynakça

• Alkaya, E. (2009). Sibirya Tatar Türkçesiyle Güney Sibirya (Altay, Hakas, Tuva) Türk Lehçeleri Arasındaki Ortak Unsurlar. Turkish Studies, 4(8), 273-321.
• Arçın, S. M. (2009). Tuvaca Bir Destan: Haan-Tögüldür (Giriş-Metin-Aktarma Dizin), [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi], Marmara Üniversitesi.
• Arıkoğlu, E. & Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. T.D.K. Yayınları.
• Bang-Kaup W. and Arat, R. R. (1936). Oğuz Kağan Destanı. İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul. 193
• Berger, P. & Bartholomew, T. T. (1995). Mongolia: The Legacy of Chinggis Khan. Thames and Hudson, New York.
• Beydili, C. (2005). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Çev. Eren Ercan. Yurt Kitap Yayın.
• Boberg, F. (1955). Mongolian-English Dictionary: I-III. EM, Copenhagen.
• Campbell, J. (2010) Kahramanın Sonsuz Yolculuğu, Çev. Sabri Gürses. Kabalcı Yayınları.
• Çınar, A. A. (2007). “Türk Dünyası Destanlarında At-Yiğit Veya At-İnsan Birlikteliği.” Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri Kitabı, 4-7.
• Çobanoğlu, Ö. (2018). Halkbilimi Kuramları Ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş. Akçağ.
• Çoruhlu, Y. (2012). Arkeolojik Kazı Sonuçlarına Göre Türklerde Mezarlara At Gömme Geleneği. Atatürk Kültür Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu, Tarih Ve Medeniyetler Tarihi, 1051-1071.
• Çöloğlu, R. (2023). Kırgız Destanlarındaki Kökçö ve Koşoy İle Kazak Destanlarındaki Kökşö ve Kosay Üzerine Bir İnceleme. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 11(34), 151-171.
• Duran Gültekin, Z. G. (2020). Cañar Destanı (İnceleme-Metin), [Yayınlanmamış Doktora Tezi], Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi.
• Ergun, M. (1997). Alıp Manaş. Günay Ofset.
• Gökyay, O. Ş. (1973). Dedem Korkudun Kitabı. Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları.
• Güllüdağ, N. (2013). Baraba Tatarlarının Dili Üzerine Bir İnceleme. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 3(3), 88-128.
• İnan, A. (1992). Manas Destanı. Milli Eğitim Basımevi.
• Kaba, A. (2011). Altay, Tuva, Hakas ve Şor Destanlarında At Motifi Üzerine Bir İnceleme. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi], Ahi Evran Üniversitesi.
• Kafalı, M. (1970). Cuci Ulusu ve Ak-Orda (Altın-Orda), Gök-Orda Hanlıkları. Tarih Dergisi, (24), 59-68.
• Kafalı, M. (1992) Baraba. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 5,60-61. TDV Yayınları.
• Karçığa, S. (2016). Orhun Abidelerinde At Kavramına Genel Bir Bakış. Journal Of International Social Research, 9(43), 378-386.
• Kitabı Mukaddes (1997). Eski ve Yeni Ahit. Kitabı Mukaddes Şirketi.
• Köprülüzade, M. F.. Dede Korkut Kitabına Ait Notlar II. Başa Dönmek, Aynalmak. Azerbaycan Yurt Bilgisi 1(2), 84-91.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük, Çev. Günay Karaağaç. TDK Yayınları.
• Lord Raglan. Geleneksel Kahraman. Milli Folklor, 37, 126-138.
• Mutlu, H. K. (1999). Er Sayın Destanı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon Kocatepe.
• Nurmakhambetov, A. (1994). Bes Jüz Bes Söz. Rawan, Almatı. / Нұрмағамбетов Ә. (1994). Бес Жүз Бес Сөз. Рауан, Алматы.
• Olrik, A. (1994a). Halk Anlatılarının Epik Kuralları 1. Milli Folklor, 23, 2-5.
• Olrik, A (1994b). Halk Anlatılarının Epik Kuralları 2. Milli Folklor, 24, 4-5.
• Polat, İ. (2020). Sibirya Türklerinde Lamaizm-Burkanizm Ve Sudur Kitaplarının Kökeni Üzerine Bir Araştırma. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 13 (30), 599-613.
• Potapov, L. P. (1949). Geroicheskiy Epos Altaytsev. Sovetskaya Etnografiya, 1, 117-132.
• Radloff, W. (1872). Proben der Volkslitteratur der Türkischen Stämme Süd-Sibiriens. Die Mundarten der Barabiner, Taraer, Tobolerand Tümenischer Tataren (Vol. 4). Commissionäre der Kaiserlichen akademie der wissenschaften, St. Petersburg.
• Radloff, W. (1870). Proben der Volkslitteratur der Türkischen Stämme Süd-Sibiriens. Kirgisische Mundarten (Vol. 3). Commissionäre der Kaiserlichen akademie der wissenschaften, St. Petersburg.
• Sayfulina, F. S. (2015). Fol'klor Sibirskikh Tatar: Istoriya İzucheniya. Zycie Tatarskie Styczen-Czerwiec, 41, 118-134/ Сайфулина, Ф. С. (2015). Фольклор сибирских татар: История изучения.” Zycie Tatarskie Styczen-Czerwiec, 41, 118-134.
• Şimşek C. A. and Öz, A. (2000). Alpamış Destanı-Fazıl Yoldaşoğlu Varyantı. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Şimşek, E. and Özdemir, S. D. (2021). Boston Destanı’nın Arketipsel Tahlili. Millî Folklor, 129, 58-71.
• Temir, A. (1986). Moğolların Gizli Tarihi. TTK Yayınları.
• Togan, Z. V. (1982). Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili. Enderun Kitabevi.
• Türker, F. (2012) Altay Türklerinin Anlatmalarında Mitik Bir Varlık: Celbegen. Milli Folklor, 94, 81-90.
• Urmançeev, F. (1984). Geroiko-Arhaiçeskoe Skazanie Altain Sain Sume. Sovetskaya Tyuıkologiya, 2, 25-32. / Урманчеев, Ф. (1984). Героико-архаическое Сказание Алтаин Саин Суме. Советская Тюркология, 2, 25-32.
• Urmançeev, F. (1999). Altain Sain Sume (Barabin Tatarlarının Kahramanlık Hikâyesi). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 3 (2), 303-312.
• Urmançi, F. (2007). Tatar Destanları I, Akt. Vedat Kartalcık ve Caner Kerimoğlu. T.D.K. Yayınları.
• Yarkın, İ. (1978). Türkistan Kazak Türklerinde Destanlar ve Halk Şairleri. Türk Kültürü, 190, 626-630.
• Yıldız, N. (1995). Manas Destanı (W. Radloff) Ve Kırgız Kültürü İle İlgili Tespit Ve Tahliller. T.D.K. Yayınları.
• Yıldız, N. (2009). Türk Destanlarında “Çocuksuzluk”. Millî Folklor, 21(82), 76-88.
• Yıldız Altın, K. (2019). Güney Sibirya Türklerinin Destanlarında Kahramanın Doğuş Miti Üzerine Bir İnceleme, Türklük Biliminde Gür Bir Ses Prof. Dr. İsa Özkan’a Armağan, İbrahim Dilek and İhsan Kalenderoğlu (Ed.), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara. 287-300.
• Yolcu, M. A. (2013). Türk Destanlarında Kahramanın Sevgilisine Ulaşmak İçin Sınanması Motifinin Tip Yapısı. Akademik Bakış Dergisi, 34, 1-11.
• Yusupov, F., Sayfulina, F. S., Khisamov, O. R. And Gumerov, I. G. (2013). Barabinskiye Tatary, Stranitsy Dukhovnoy Kul'tury. Kazanskıy Unıversıtet, Kazan: 2013. / Юсупов, Ф., Сайфулина, Ф.С., Хисамов, О.Р. and Гумеров, И.Г. (2013). Барабинские Татарии, Страницы Духовной Культуры. Казанский Университет, Казан.