From the Construction of National Identity to the Propaganda of British Culture: The Phases of the Ideology of the People's Houses (1932-1951)

Yıl 2025, Cilt: 22 Sayı: 2, 975 - 991, 31.08.2025

Yasin Ercilsin

https://doi.org/10.33437/ksusbd.1547772

Öz

Founded in 1932, the People's Houses were among the most dynamic cultural institutions of the 27-year administration of the Republican People's Party. Founded after examining similar public education institutions in Europe, the People's Houses provided citizens with national cultural education in a field of work divided into nine sections. This was because the social structure that Republican Turkey inherited from the Ottoman Empire was shaped mostly around theological principles. However, the republic was in an effort to create a new social order with a national ideology within the scope of the nation-state identity. In this framework, the cultural education provided by the People's Houses to the lowest levels of society contributed to the acquisition of a national identity. The People's Houses especially included education on pre-Islamic Turkish history in order to popularize the national ideology. However, after World War II, Soviet Russia's territorial claims caused Turkey to pursue policies on the axis of Britain and the United States. For this reason, after 1939, national cultural education lost its importance in the People's Houses, and studies serving British cultural propaganda were carried out. The aim of this study is to examine the ideological journey of the People's Houses from national cultural education to British cultural propaganda in the light of archival documents.

Anahtar Kelimeler

People , National culture , British cultural propaganda

Milli Kimlik İnşasından İngiliz Kültür Propagandasına Halkevleri İdeolojisinin Evreleri (1932-1951)

Öz

1932 yılında kurulan halkevleri 27 yıllık Cumhuriyet Halk Fırkası iktidarının en dinamik kültür kurumları arasında yer almıştır. Avrupa’daki benzer halk eğitim kurumlarının incelenmesinin ardından kurulan halkevleri dokuz şubeye ayrılan çalışma sahasında vatandaşlara milli kültür eğitimi vermiştir. Zira Cumhuriyet Türkiye’sinin Osmanlı İmparatorluğu’ndan devraldığı toplum yapısı daha çok teolojik prensipler etrafında şekillenmişti. Ancak cumhuriyet, ulus devlet kimliği kapsamında milli ideolojiye sahip yeni bir toplumsal düzen inşa etme çabasındaydı. Bu çerçevede halkevlerinin toplumun en alt kademelerine kadar taşıdığı kültür eğitimi halkın ulus kimliği edinmesine katkı sağlamıştır. Halkevlerinde özellikle İslamiyet öncesi Türk tarihi eğitimine yer verilerek milli ideolojinin toplum nazarında kanıksanması amaçlanmıştır. Fakat II. Dünya Savaşı’nın ardından Sovyet Rusya’nın toprak talepleri Türkiye’nin İngiltere ve ABD ekseninde politikalar izlemesine sebebiyet vermiştir. Bu nedenle halkevlerinde de 1939 yılından sonra milli kültür eğitimi önemini yitirmiş, daha çok İngiliz kültür propagandasına hizmet eden çalışmalar yapılmıştır. Çalışmanın amacı milli kültür eğitiminden İngiliz kültür propagandasına uzanan halkevlerinin ideolojik serencamını arşiv belgeleri ışığında incelemektir.

Anahtar Kelimeler

Halkevleri , Milli kültür , İngiliz kültür propagandası.

Etik Beyan

Bu çalışma etik ilkeler çerçevesinde hazırlanmıştır.

Destekleyen Kurum

Çalışmada herhangi bir kurum ya da kuruluştan destek alınmamıştır.

Kaynakça

• Acar, H. (2019). Türk siyasal hayatında Şeyh Sait isyanı. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(3), 2934-2952.
• Akal, E. (2018). Mustafa Kemal İttihat Terakki ve Bolşevizm, İletişim Yayınları.
• Akçuraoğlu Yusuf, (1933). Birinci Türk tarihi kongresi. Ülkü: Halkevleri Mecmuası, (1), 23-30.
• Akman, Z. (2019). Abdülmecid Efendi’nin hayatı ve halife seçilmesinde Türkiye Büyük Millet Meclisinde yaşanan tartışmalar. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 8(4), 2424-2440.
• Akyüz, K. (1986). Türk ocakları. Belleten, 50 (196), 201-228.
• Alakel, M. (2011). İlk dönem cumhuriyet Türkiye’si ulus inşası sürecinde milliyetçilik ve sivil-etnik ikilemine dair teorik tartışmalar. Gazi Akademik Bakış, 5(9), 1-30.
• Arai, M. (2016). Jön Türk dönemi Türk milliyetçiliği. İletişim Yayınları.
• Arslanbenzer H. (2020). Bir siyaset enstrümanı olarak Batı Avrupa kültür politikaları: Brıtısh Councıl örneği. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Aslan, Y. (2001). TBMM hükümeti. Yeni Türkiye Yayınları.
• Atamtürk, E., Çavuşoğlu, T. ve Danış, M. Z. (2023). Cumhuriyet tarihinde sosyal hizmetin ilk örüntüleri: bir toplum kalkınması modeli olarak millet mektepleri. Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 8, 2202-2218.
• Atlı, C. (2013). Kars Halkevi, Salkımsöğüt Yayınları.
• Aydın, H. (2024). Türk kültür hayatında halkevleri kütüphaneleri ve basına yansıması (1932-1951). Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 12 (38), 451-472.
• Aydın, S. (2019). Türk düşüncesinde 1908-1938 yılları arasında sosyolojik bağlamda halkçılık hareketi. Gece Akademi Yayınları.
• Aydınel, S. (1993). Güneybatı Anadolu’da Kuvva-yı Milliye harekâtı, Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Babaoğlu, R. (2019). British Council, Köy enstitüleri ve savaş ortamında kültürel diplomasinin yollarını aramak. Tarih İncelemeleri Dergisi, 34(1), 23-48.
• Bal, M. A. (2022). Milli mücadele’nin gizli teşkilatı: Karakol Cemiyeti (1918-1920). Türk Dünyası Araştırmaları, 130 (256), 103-48.
• Balım, H. (2023). British Council ve Türkiye’deki İngilizce öğretim faaliyetleri”. Journal of Anglo-Turkish Relations, 4(1), 76-99.
• Bardakçı M. (2019). Bir devlet operasyonu 19 Mayıs. İstanbul: Turkuvaz Kitap Yayınları.
• Başaran, A. (2017). Siyasi ilişkiler kredi ilişkileri etkileşimi: Sovyetler Birliği-Rusya Federasyonu- Türkiye örneği (1930-2000). Karadeniz Araştırmaları, 14(54), 207-234.
• Behçet Kemal, (1933). Ergenekon. Ülkü: Halkevleri Mecmuası. (1), 14-17.
• Belen, N. (2023). Saltanatın ilgasının bayram ilan edilmesi: “hâkimiyet bayramı/ hâkimiyeti milliye bayramı ve kutlamaları (1 kasım 1922/12 rebiyülevvel 1338-24 haziran 1934). Tarih ve Günce(13), 179-203.
• Berkes, N. (2019). Türk düşününde batı sorunu. Yapı Kredi Yayınları.
• Bigat Akça, B. (2022). Menemen (Kubilay) olayı hakkında yapılmış çalışmalar üzerinden bir değerlendirme. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 20(32), 47-77.
• Bilgi, N. (2001). Yeni Doğuş: Manisa Halkevi Dergisi. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 17, (49), 131-57.
• Bilkan, A. F. (2011). Halide Edib Adıvar’ın Hindistan’daki konferansları. Bilig Dergisi, (56), 33-44.
• Bingöl, V. ve Kuban Tokgöz, Z. (2022). Sir Steven Runciman at Istanbul University: how British wartime politics led to the establishment of the Byzantine art history chair. Sanat Tarihi Yıllığı, (31), 109-128.
• Bozkır, G. (2000). Türk kadın birliği. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3(10) 99-115.
• British Council. (1955). Report on the work of the British Council 1934-1955. Londra.
• Central Intelligence Agency. (2024). The Brıtısh Councıl 1934-1955 Twenty-Fırst Annıversary Report. https://www.cia.gov/readingroom/document/cia-rdp78-02771r000100140005-8. Ceride-i Resmiye, (1921). Ceride-i resmiye, 7 Şubat 1921.
• Çeçen, A. (2018). Atatürk’ün kültür kurumu: Halkevleri, Tarihçi Kitabevi.
• Çelebi, M. (2007). Başvekil İsmet Paşa’nın İtalya seyahati. Tarih İncelemeleri Dergisi, 22 (2), 21-52.
• Çelik, H. Seçkin. (2022). Recep Peker’in faşizmle ilgili düşünceleri ve bir iddianın sorgulanması. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4 (8), 909-24.
• Çelik, R. (2019). Hüseyin Rauf (Orbay) Bey’in Hindistan seyahati ve faaliyetleri. Mavi Atlas, 7(2), 243-264.
• Çelik, R. (2023). Atatürk-Lord Lloyd görüşmesi: Türk-İngiliz ilişkileri ve Akdeniz sorunu. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20(1), 120-130.
• Çevik, Z. (2002). Milli Mücadele’de müdafaa-i hukuktan Halk Fırkasına geçiş, Atatürk Araştırma Merkezi.
• Çoban, İ. (2022). Atatürk’ün kız kardeşi Makbule Atadan hanımefendinin hayatı. Tarih ve Tarihçi, 1(2). 18-40.
• Çubukçu, İ. A. (1985), Atatürk, din ve lâiklik. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 1 (2). 573-76.
• Demirci, F. (2015). Kadro hareketi ve kadrocular. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (15), 35-53.
• Dikici, A. (2008). Cumhuriyetin ilk yıllarında Türk Polis Teşkilâtı (1923-1938). Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 24 (72), 719-56.
• Doğan, N. ve Kapcı, H. Z. (2023). “Rauf Orbay’ın Londra büyükelçiliği döneminde Türk-İngiliz ilişkileri”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 23 (47), 791-819. Doğaner, Yasemin. 2024. Halkevleri. Atatürk Ansiklopedisi.
• Duman, M. (2018). II. Dünya savaşı sonrasında dış politikada doğrultusunda gelişen kültürel bir ittifak: Halkevleri ve İngiliz kültür heyeti. Akademik İzdüşüm Dergisi, 3(3), 57-73.
• Dündar, Ali M. (2006). Panislamizm’den Büyük Asyacılığa Osmanlı İmparatorluğu: Japonya ve Orta Asya. Ötüken Neşriyat.
• Erdem, H. (2019). 1920 yılı ve sol muhalefet. Sel Yayıncılık.
• Erdem, N. (2009). Yunan tarihçilerinin gözüyle 1930 Türk-Yunan dostluk antlaşması ve Venizelos’un bu sürece katkıları. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (23), 93-128.
• Erdoğan Çelikkın, Z. (2023). Cumhuriyetin 100. yılında vakıflar: bir adım ileri iki adım geri. Mülkiye Dergisi, 47(5), 259-288.
• Ertan, T. F. (1993). Kadro hareketine genel bir bakış. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 9 (27), 549-58.
• Ertem, B. (2010). Siyasal bir muhalefet denemesi olarak Serbest Cumhuriyet Fırkası. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 1(2), 71-92.
• Esengin K. (1998). Milli Mücadelede Ayaklanmalar. Kamer Yayınları.
• Eser, G. (2023). Londra Halkevi üzerine bazı değerlendirmeler. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (33), 135-162. Falih Rıfkı, (1931). Yeni Rusya, Ankara.
• Gürses, F. . (2010). Kemalizm’in Model Ders Kitabı: Vatandaş için medeni bilgiler. Gazi Akademik Bakış, 4(7), 233-249.
• Haçin, İ. (2014). 1939 Erzincan büyük depremi. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 30(88), 37-70.
• Hâkimiyet-i Milliye. (1920). Zaferden saadete ulaşmak için etrafında toplanacağımız umdeler. Hâkimiyet-i Milliye, 09. 04. 1920.
• Halk Fırkası Nizamnamesi, (1923). Halk fırkası nizamnamesi. TBMM Matbaası.
• Hasar, V. (2024). Ankara Halkevi ve faaliyetleri (1932-1938). Gazi Akademik Bakış, 17(34), 151-172.
• İlgazi, A. (2022). Atatürk’ün halkçılık anlayışının Türkiye’nin çağdaşlaşmasındaki rolü ve önemi. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(2), 1-20.
• İlgen, F. (2020). Türk siyasal hayatında çok partili hayata geçiş süreci: iç ve dış siyasette yaşanan gelişmelerin genel değerlendirmesi. Journal of Universal History Studies, 3 (1), 126-147.
• İlyas, A. ve Turan, O. (2016). İnönü dönemi Türk dış politikası. Atatürk Dergisi, 1 (1), 319-341.
• İnan, A. (2018). Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 1923 Eskişehir-İzmir konuşmaları. Türk Tarih Kurumu.
• İsmail Hakkı Tongus. (1935). Sovyet sanatkârları resim sergisi, Ülkü: Halkevleri Mecmuası. 4 (24), 444-446.
• İstikbal Gazetesi. (1920). Halkçılık programı. İstikbal gazetesi. 17 Ekim 1920.
• Kayıran, M. ve Saygın, S. (2019). İzmir iktisat kongresi. Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi Yakın Tarih Dergisi, 3(5), 27-70.
• Kelkitli, F. A. (2017). İki savaş arası dönemde İtalya’ya karşı Balkanlarda bir dengeleme politikası denemesi: Balkan Antantı. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 72(2), 423-443.
• Kılıç, S. (1997). Mustafa Kemal (Atatürk) Paşa’nın batı Anadolu gezisi ve karşılama törenleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (8), s. 187- 201.
• Kuruloğlu, F. (2022). The usual suspect: turkey’s former PM Hüseyin Rauf Orbay’s Journey to India in 1933. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, (41), 229-253.
• Küsmez, A. C. (2023). Atatürk Dönemi, Eşkıya ile Mücadele Harekâtında Jandarma. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (12), 1136-1365.
• Matsutani H. (1994). Japonya'nın dış politikasında Türkiye’nin yeri ve önemi. Yayınlanmış Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi.
• Mustafalı, A. (2023). Rus halkçılığı ve Atatürk’ün halkçılık ilkesinin karşılaştırmalı analizi. SDE Akademi Dergisi, 3(2), 239-263.
• Müezzinoğlu, E. (2018). İsmet Paşa’nın 1932 Sovyet Rusya ziyareti üzerine. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20(2), 249-260.
• Nusret Kemal. (1934). Yeni İran. Ülkü: Halkevleri Mecmuası. 3 (17), 325-327.
• Özcan, K. (2018). Atatürk döneminde Masonluk ve Masonlarla ilişkilere dair bazı arşiv belgeleri. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 7(2), 1274-1291.
• Özdemir, Y. ve Aktaş, E. (2011). Halkevleri (1932’den 1951’e). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (45), 235-262.
• Özden, H. (2019). Şeyh Sait İsyanı, İngiltere ve Musul. Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi Yakın Tarih Dergisi, 3(6), 52-60.
• Özder, F. (2017). Birinci beş yıllık sanayi planı ekseninde Atatürk dönemi Türk-Sovyet ekonomik ve ticari ilişkileri. Atatürk Yolu Dergisi, 15 (60), 143-170.
• Özkan, A. (2008). Millet-milliyetçilik-millî tarih bağlamında Türk yurdu dergisinde millî tarih oluşturma çabaları (1911- 1918). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (37), 289-309.
• P. Gentizon. (1938). İtalya’da ırkçılık. Ülkü: Halkevleri Mecmuası. 2 (67), 65-68.
• Parla, T. (2018). Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de korporatizm, Metis Yayınları.
• Perinçek, M. (2015). İkinci Dünya Savaşı’nda Nazi-Taşnak işbirliği. TESAM Akademi Dergisi, 2(1), 127-156.
• Pustu, Y. (2019). Teşkilat yapısı ve faaliyetleriyle Türkiye muallimler birliği (1921-1936). Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 35 (99), 51-94.
• Resmi Gazete. (1924). Köy Kanunu. Resmî Gazete, 07. 04. 1924.
• Resmi Gazete. (1930). Belediye Kanunu. Resmi Gazete, 14. 04. 1930.
• Resmi Gazete. (1930). Türk Vatandaşlığı Kanunu. Resmi Gazete, 4 Haziran 1928.
• Rus Yazıcısı Aldanoftan, A.B. (1933). Hitler ve fıkrası. Ülkü: Halkevleri Mecmuası. (2), 160-165.
• Sabih, A. (1921). Yine mi merkeziyetçilik ?, İstikbal, 21. 02. 1921.
• Sakal, F. (1999). Ağaoğlu Ahmet bey, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sami, H. İ., Rasih, H. ve Hilmi, H. (1923). Hâkimiyet-i Milliye ve Hilafet-i İslamiye, Yenigün Matbaası.
• Sarıbeyoğlu Skalar, M., ve Cecanpınar, H. (2021). 85. yılında Montrö boğazlar sözleşmesi: Türkiye ve Karadeniz’e kıyıdaş devletler açısından önemi. Marmara Üniversitesi Avrupa Araştırmaları Enstitüsü Avrupa Araştırmaları Dergisi, 29(1), 57-86.
• Savran, S. (2023). Bir ihtilal olarak Millî Mücadele. İstanbul: Yordam Kitap.
• Selim Sırrı (1933). İtalya’da Halk ve Gençlik Teşkilatı. Ülkü: Halkevleri Mecmuası. (3), 241-245.
• Sicim Kaplan, E. (2023). “Pan-Asyacılık: Okakura Tenshin (Kakuzō) ve Asya algısı”. History Studies, 15 (4), 759-74.
• Smith, R. ve Maley, A. (2004). Lionel Billows (1909–2004): in memoriam. English Language teacher education and development. (8), 83-87.
• Sonyel, S. R. (1975). Son Osmanlı Padişahı Vahidettin ve İngilizler. Belleten, 39 (154), 257-264.
• Soylu, P. Ü. ve Ö. Yaktı, (2012). Devletçiliğe yönelmede bir köşe taşı: birinci beş yıllık sanayi planı. History Studies, 365-379.
• Şirin, F. (2016). İngilizlerin raporlarında Atatürk’ün ilk İstanbul ziyareti (1927). Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (35), 245-261.
• Şirin, F. S. (2010). Cumhuriyet ideolojisinin halka benimsetilmesinde Kars halkevi ve doğuş dergisinin rolü (1933–1950). Folklor/Edebiyat, 16(61), 73-104.
• Tanör B. (1998). Yerel Kongre İktidarları, İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• TBMMZC. (1922). TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 1 (24).
• TBMMZC. (1936). TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 5 (13).
• Tekerek, N. (2005). Halkevleri (1932-1951), Temsil şubeleri ve bir örnek: Adana Halkevi temsil şubesi. Erdem, 15 (43), 15-26.
• Toprak, Z. (2020). Atatürk: kurucu felsefenin evrimi. Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Tuğluoğlu, F. (2005). Türkiye’de halkçılık ideolojisi ve Halkevleri. ERDEM, 15 (42), 101-118.
• Uludağ, M. (2023). The First Visit of a British Monarch to Turkey: Edward VIII. Journal of Anglo-Turkish Relations, 4 (1), 55-75.
• Ulus, (1936). Muallimlerimizin Sovyet kültürü hakkındaki duyguları. Ulus Gazetesi, 12.09.1936.
• Umumi Nüfus Tahriri. (1929). 28 Teşrinievel 1927 Umumi Nüfus Tahriri, İstatistik Umum Müdürlüğü Neşriyatı No: 7.
• Unat, F. R. (1957). Atatürk’ün toplamak istediği meclis-i müessisan. Belleten, 21(83), 1957, 483-487.
• Uzun, H. (2010). Tek parti döneminde yapılan cumhuriyet halk partisi kongreleri temelinde değişmez genel başkanlık, Kemalizm ve milli şef kavramları. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 9 (20), 233-71.
• Ülkü Halkevleri Mecmuası, (1933). Ülkü Halkevleri Mecmuası. Ulus Basımevi.
• Ülkü. (1934). İran ve Türkiye. Ülkü: Halkevleri Mecmuası. 3 (17), 321-324.
• Yalçın, O. (2011). İkinci dünya savaşında İsmet İnönü ve Churchill arasında yapılan Adana görüşmesi. Atatürk Yolu Dergisi, 12 (47), 701-31.
• Yavan, M. K. (2018). İttihatçılar ve İzmir suikastı. Türk Dünyası Araştırmaları, 118(232), 97-116.
• Yurtoğlu, N. (2017). Cumhuriyet döneminin en önemli ağır sanayi hamlesi: Karabük Demir ve Çelik Fabrikası (1939-1960). Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 33(96), 155-204.
• Yükselbaba, Ü. (2017). Emile Durkheim’a göre toplum, düzen ve hukuk: hukukun ve cezanın evrimi, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 75 (1), 191-226.