HANEFİLİK VE MÂTÛRİDÎLİĞİN BEKTÂŞİLİK ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 1, 25 - 47, 09.03.2018

Mehmet Atalan

Öz

Bektaşilikte, Kur’an’ın emrine ve Peygamber’in
sünnetine dayanan asgari müştereklerden oluşan özgün bir Müslümanlık vardır. Ön
planda tutulan dinî motifler, bütün Müslümanların üzerinde ittifak ettiği inanç
ve ibadet esaslarıdır. Bektaşilikte ulûhiyet, nübüvvet ve ahiret inancını
kapsayan temel İslâm inançlarının oldukça merkezi ve yerleşik bir konumda
olduğunu gözlemlemek mümkündür. Ulûhiyet-Rububiyet inancı, peygamberlik inancı
ve Hz. Peygamber’in nübüvvet ve velayet nurunu birlikte taşıması yönüyle, nübüvvet
kurumu içerisinde önemli bir yere sahip olan Hz. Ali sevgisi, Bektaşî düşüncesi
ve geleneği ile beraber temel renklerini büyük ölçüde İslâm’dan almıştır.
Bektaşilik, içerisindeki Sünnî unsurlar çerçevesinde ele alındığı zaman, genel
olarak bunların Hanefi-Mâtûrîdî özellikler taşıdığı, dolayısıyla
önemli ölçüde Hanefi-Mâtûrîdî din anlayışının hâkim olduğu
görülecektedir. Bu noktada Bektaşilikte var olan algı da, büyük ölçüde
Hanefi-Mâturîdîlikten beslenmektedir. Bektaşilikte Mâturîdîliğin kalıcı
etkilerinin bulunduğu ifade edilerek, öncelikle itikâdi anlamda Ebû Mansûr
Mâturîdî (333/944)’nin düşünceleri kabul edilmiş olduğu görülecektir. Bu
çerçevede, dinin öğrenilmesinde hem aklın hem de naklin öneminin vurgulanarak
akla hakim bir rol verilmesi, imanın tanımından hareketle iman-amel ayrımının
yapılması, yine din-şeriat ayrımına dikkat çekilmesi, ayrıca müminin daima
ümitle korku arasında bir tutum içerisinde olması gerekliliği gibi hususlar,
Bektaşilikteki Mâtûrîdî etkilerin en somut göstergeleridir. Bektaşilikte özellikle
fıkhi ve ameli konularda Hanefîlik’ten izler taşıdığı görülecektedir. Bu
çerçevede abdest, özellikle namaz, teyemmüm, oruç, zekât ve hac gibi
ibadetlerle ilgili konulara bakıldığında bu izler bariz bir biçimde
görülmektedir. Bektaşilikte namaz ibadeti, tüm ayrıntılarıyla ve Hanefî mezhebi
esasları doğrultusunda ele alınmıştır. Namaz ibadetinin yanında abdestin
farzlarının dört olarak sunuluşu ve başın dörtte birinin mesh edilmesi
gerekliliğinin ifade edilmesi, Vitir namazının hükmünün vacip olarak
belirtilmesi, ayrıca cuma, bayram, teravih ve cenaze namazlarının hükümleri ile
eda ediliş biçimlerinde Hanefî iz ve etkiler, çok açık bir şekilde
görülmektedir. 

Anahtar Kelimeler

Hanefilik, Maturidilik, Bektaşilik, Alevilik

Kaynakça

• Âdâb-ı Erkân-ı Bektâşiyye: Yazma Eser, Yapı Kredi Sermet Çifter araştırma kütüphanesi, No:7/2.
• Ahmet Rif‘at Efendi, Mir’âtü’l-Makāsıd fî Def’i’l-Mefâsıd, İbrahim Efendi Matbaası, İstanbul 1293/1876.
• Aydınlı, Osman, “Bektâşî Fütüvvetnâmelerinde mezhebî unsurlar”, I. Uluslararası Hacı Bektâş Velî sempozyumu 7-9 Mayıs 2010, I-II, II/637-659, Ankara 2011, II/644-649.
• Bozçalı, Mahmut, Alevî-Bektâşî nefeslerinde dînî muhtevâ, Horasan Yay., İstanbul 2005.
• Ca’fer es-Sadık, Fütüvvetnâme, Millet Genel Kutüphanesi: 902, vr. 10.
• Ebû Hanîfe, el-Âlim ve’l-Müteallim, nşr. M. Zahid Kevserî, trc. Mustafa Öz, İmam-ı Azam’ın beş eseri içinde, İstanbul 1981.
• Ebû Hanîfe, el-Fıkhü’l-Ebsat, nşr. M. Zahid Kevserî, trc. Mustafa Öz, İmam-ı Azam’ın beş eseri içinde, İstanbul 1981.
• Ebû Hanîfe, el-Vasiyye, nşr. M. Zahid Kevserî, trc. Mustafa Öz, İmam-ı Azam’ın beş eseri içinde, İstanbul 1981.
• Ebû Hanife, İmam-ı A’zam (148/767), İmam-ı Azamın Beş Eseri, Çev., Mustafa Öz., İFAV., Yay., 2. Basım, İstanbul 1992.
• el-Mâtûridî, Muhammed b. Muhammed (333/944), Kitâbu’t-Tevhid, nşr., Bekir Topaloğlu-M. Aruçi, Ankara 2003,
• el-Mâtûridî, Te’vilatu’l-Kur’an, İlmi Kontrol: Bekir Topaloğlu. I-XVII, Mizan Yayınevi, İstanbul 2005-2010.
• el-Mavsılî, Abdullah b. Mahmud (683/1284), el-İhtiyar li Ta’lîli’l-Muhtâr, thk., Abdullatif Muhammed Abdurrahman, Beyrut 2005, I/110.
• el-Mavsılî, Abdullah b. Mahmud, el-İhtiyar li Ta’lîli’l-Muhtâr, thk., Abdullatif Muhammed Abdurrahman, Beyrut 2005.
• el-Pezdevi, Ebu Yusr, Ehl-i Sünnet Akaidi (Usûlü’d-Din), trc. Şerafeddin Golcuk, 2. bs. İst. 1988.
• Erkânnâme, Hacı Bektâş ilçe halk kütüphanesi, No:36.
• er-Radavî, Abdulganî Muhammed b. Alauddin el-Hüseynî (930/1524), Fütüvvetnâme-i tarikat, Hasan Özdamar nüshası, vr. 30b.
• Esterabadi, Fazlullah b. Ebi Muhammed Hurufi Tebrizi (796/1394), Câvidannâme, İstanbul Millet Kütüphanesi, Ali Emirî, Farsça, no: 1000. Gerçek Bektâşilik, Haz. Salih Çift, İz Yay. İstanbul 2007, 167-175.
• Günaltay, Şemsettin, “Selçuklular Horasan’a indikleri zaman İslam dünyasının siyasal, sosyal, ekonomik ve dini durumu”, Belleten, VII (1943), 81-82.
• Hacı Bektâş Velî, Kitâbu’l-Fevâid, Can yayınları, İstanbul 2007.
• Hacı Bektâş-ı Velî, Makâlât, (A. Güzel), Ankara 2002.
• Hacı Bektâş-ı Velî, Makâlât, (E.Coşan), Ankara 1996.
• Kaya, Haydar, Bektâşi İlmihali, Ayyıldız yayınları, Manisa 1989.
• Kaygusuz Abdal (Alâeddin Gaybî) Menâkibnâmesi, haz., Abdurrahman Güzel, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999; Korkmaz, Esat, Vilâyetname, Can yayınları, İstanbul 1999.
• Kutlu, “Hadis Taraftarları, Eş’arilik, Mâtûridîlik”, İslam Düşünce Ekolleri Tarihi, Ankuzem yay., Ankara 2006, 261-296.
• Kutlu, “İslam düşüncesinde tarihsel din söylemleri olgusu”, İslamiyat, 4(2001), IV/22.
• Kutlu, Sönmez, “İmam Mâtûridî ve Mâtûridîlik Söyleşisi II”, Vatanbir Dergisi, http://www.sonmezkutlu.net.
• Kutlu, Sönmez, Alevîlik-Bektâşîlik yazıları Alevîliğin yazılı kaynakları buyruk, Ankara Okulu yay., Ankara 2008, 31 vd.
• Onat, Hasan, “Ahmet Yesevi’nin din anlayışı ve Bektâşilikteki bazı yansımaları”, II. Uluslararası Türk Kültür evreninde Alevilik Bektâşilik bilgi şöleni, Ed., Filiz Çelik, Tuncay Bülbül, Ankara I (2007), 213-226.
• Özmen, İsmail, Alevî–Bektâşi Şiirleri Antolojisi, Ankara 1995.
• Sezgin, Abdülkadir, Hacı Bektâş Velî ve Bektâşilik, Sezgin Neşriyat, III. Baskı İstanbul 1992.
• Teber, “Bektâşi Erkânnâmelerinde mezheplerüstü yaklaşım: ahlâk merkezli din anlayışı”, Uluslararası Hacı Bektâş Velî sempozyumu 7-9 Mayıs 2010, 637-659 I-II, II/637-659, Ankara 2011, II/660-663.
• Teber, Ömer Faruk, Bektâşi Erkânnâmelerinde mezhebi unsurlar, Aktif Yayınevi, Ankara 2008, 126-127.
• Üveysilikten Bektâşiliğe Kitâb-ı Cebbâr Kulu, haz., Hasan Yüksel-Saim Savaş, Sivas 1997.
• Vilâyetnâme (Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî), İnkılap Kitabevi, İstanbul, trz, (A. Gölpınarlı).
• Vîrânî Baba, Fakr-nâme, İstanbul Süleymaniye kütüphanesi yazma bağışlar bölümü, No; 3921, 51 vr.
• Vîrânî Baba, Fakr-nâme, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, 42 Kon 5393/3,
• Yalçın, Aziz, Makâlât-ı Hacı Bektâş Veli (yorum ve açıklamalarla), Der yayınları, İstanbul, 2000.
• Yeşilyurt, Temel, “Alevî Bektâşîliğin İnanç Boyutu”, İslâmiyat, VI/3 (2003), 29-30.