Kahve Üzerine Bir Deneme -Bir Ticari Meta Olarak Kahvenin Dolaşımı-

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 109 - 126, 16.09.2022

Nadir Karakuş

Öz

XVI. yüzyılda Ümit Burnu’nun keşfi ile varlığından haberdar olduğumuz kahve, sömürgecilik tarihinin anlaşılmasına katkı sağladığı gibi toplumların değişime uğramasının da en belirgin unsurlarından birisi olmuştur. Kelâmın tadının kahve ile bir tutulduğu edebî süreç, zamanla kahvenin lezzeti ve yapılışı ile ilgili kitaplar hâline dönüşmüş, kahvehaneler sosyal hayatın ve kültürel akışın değişmez mekânları hâline gelmiştir. Kahvenin üretim ve sevk yerleri, içenlere keyif veren bu nesnenin ticaretinden çok hâkimiyet mücadelelerinin ve devletlerarası ilişkilerin de odağına yerleşmiştir. Pek çok bölgeye yayılan kahve ve kahvehaneler, Osmanlı İmparatorluğu aracılığıyla Avrupa’nın Londra, Paris, Viyana gibi büyük şehirlerinde de ortaya çıkmış, Doğu’nun medeniyet geçişinin adresi olduğu bir kez daha görülmüştür. Zamanla bu keyifli nesnenin tüketildiği kahvehaneler yönetim aleyhine faaliyetlerin de yapıldığı mekânlar hâline dönüşünce kapatılması yoluna gidilmiştir. Osmanlı âlimlerinin ilk zamanlar kahveyi yasaklarken daha sonra bu yasağı kaldırmaları; hatta bazı yararları olduğuna hükmetmeleri de sosyal değişimle ve bu ürünün daha yakından tanınması ile mümkün olmuştur. Bu siyasi ve sosyal süreç aynı zamanda kültürel ve sanatsal boyutu da gözler önüne sermiş, bu konudaki sanat ürünleri ve bazı terimler, toplumlarla birlikte objelerin de değiştiğini bir kez daha ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Kahve, Ticaret, Yasak, Sömürü

An Essay On Coffee -Circulation of Coffee as a Commercial Commodity-

Öz

Coffee, which we became aware of with the discovery of the Cape of Good Hope in the 16th century, contributed to the understanding of the history of colonialism and became one of the most prominent elements of the change of societies. The literary process, in which the taste of conversation is associated with coffee, has turned into books about the taste and making of coffee over time, and coffee houses have become the unchanging places of social life and cultural flow. The production and delivery places of coffee have become the center of struggles for domination and interstate relations rather than the trade of the object that gives pleasure to those who drink it. Coffee and coffeehouses, which spread to many regions, started to be seen in the big cities of Europe such as London, Paris and Vienna through the Ottoman Empire, and it was seen once again that the East was the address of the civilization transition. Over time, when the coffeehouses where this pleasant object was consumed turned into harmful places where activities against the administration were carried out, they were decided be closed down. Ottoman scholars banned coffee at first, but later abolished it; even their judgment that it has some benefits has been possible with social change and better recognition of this product. This political and social process has also revealed the cultural and artistic dimension, and once again the art products and some terms on this subject have revealed that objects change with societies.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Coffee, Commerce, Prohibition, Colonialism

Kaynakça

• “Budan”. İslâm Ansiklopedisi. 2/747. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Abdul Ali. “The Zaydis of Yemen-An Account of Their Rule and Achievements”. Hamdard Islamicus, 22/1 (1999), 17-26.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1990-93.
• Âlî Mustafa Efendi. Mevâidü’n-Nefâis fî Kavâidi’l-Mecâlis. nşr. Mehmet Şeker. Ankara: TTK Yayınları, 1997.
• Asbridge, Thomas. Haçlı Seferleri. çev. Ekin Duru. İstanbul: Say Yayınları, 2014.
• Aykaç, Mehmet. “Cimmâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/3-4. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Baldry, J. “The Early History of the Yemeni Port of al-Hudaydah”. Arabian Studies, 7, (1985), 37-41.
• Bilge, Mustafa L. “Cîzân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/35-36. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Bostan, İdris. “Kahve”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/202-205. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Braudel, Fernand. Akdeniz ve Akdeniz Dünyası. çev. M. Ali Kılıçbay. İstanbul: Eren Yayınları, 1989.
• Brockelmann, C. “İbn Hicce”. İslâm Ansiklopedisi. 5/754. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Brouwer, C. G. Al-Mukha: Profile of a Yemeni Seaport as Sketched by Servants of the Dutch East India Company (VOC), 1614-1640. Amsterdam: D'Fluyte Rarob, 1997.
• Cehhâf, Lutfullah b. Ahmed. Nusûs Yemeniyye ani’l-Hamleti’l-Fransiyye alâ Mısr. nşr. Seyyid Mustafa Sâlim. San‘a: y. y., 1989.
• Dânişmend, İsmail Hâmî. İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 1971.
• Darkot, Besim. “Hudeyde”. İslâm Ansiklopedisi. 5/580. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• De Pablo, J. - Perez Mesa, JC. “The Competitiveness of Spanish tomato export in the European Union”. Span J. Agric Res 2 (2004), 167-180.
• Düzdağ, Ertuğrul. Ebussuûd Efendi Fetvâları Işığında 16. Asır Türk Hayatı. İstanbul: Enderun Kitabevi Yayınları, 1983.
• Düzenli, Pehlul. Osmanlı Hukukçusu Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve Fetvâları. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Ergun, Sadettin Nüzhet. Bektaşî Şairleri. İstanbul: Devlet Matbaası, 1930.
• Fischel, W. “The Spice Trade in Mamluk Egypt: A Contribution to the Economic History of Medieval Islam”. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 6 (1958), 157-174;
• Fulcherius Carnotensis. Fulcher of Chartres, A History of the Expedition to Jerusalem 1095-1127. çev. F. Rita Ryan. Konoxville: University of Tennessee Press, 1969.
• Gentilcore, David. Pomodoro! A History of the Tomato in Italy. New York: Columbia University Press, 2010.
• Göksoy, İsmail Hakkı. “Hollanda Doğu Hindistan Şirketi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/232-234. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Grohmann, Adolf. “Serât”. İslâm Ansiklopedisi. 9/508. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Grohmann, Adolf. “Sûde”. İslâm Ansiklopedisi. 9/782. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Guest, Rhuvon. “İskenderiye”. İslâm Ansiklopedisi. 5/1088. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Hattox, R. S. Kahve ve Kahvehaneler. çev. Nurettin el-Hüseynî. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
• Heaton, Herbert. Avrupa İktisat Tarihi. çev. M. Ali Kılıçbay-Osman Aydoğmuş. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 2005.
• Heise, Ulla. Kahve ve Kahvehane. çev. M. Tüzel. Ankara: Dost Kitabevi, 2001.
• Heyd, William. Histoire Du Commerce Du Levant Au Moyen-Age. Paris: Nabu Press, 2014.
• Işın, Ekrem. “İstanbul’un Tanrısız Tapınakları: Kahvehaneleri”. Çağdaş Şehir, 14 (1988), 82-85.
• Işın, Ekrem. “More Than A Beverage: A Social History of Coffee and Coffeehouses”. Tanede Saklı Keyif, 10-43. ed. Selahattin Özpalabıyıklar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
• İbn Hacer el-Askalânî. İnbâü’l-Ğumr bi Ebnâi’l-Umr. thk. Dr. Hasan Habeşî. Kahire: y. y., 1998.
• İbn İyâs. Bedâiü’z-Zühûr fî Vekâiu’d-Duhûr. thk. Muhammed Mustafa. Beyrut: y. y., 1975.
• İnalcık, Halil. “The Ottoman State: Economy and Society 1300-1600”. An Economic and Social History of the Ottoman Empire. 1-409. ed. Halil İnalcık vd. New York: Cambridge University Press, 1994.
• Kalkaşendî. Subhu’l-A’şâ fî Sınaâti’l-İnşâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- Ilmiyye, ts.
• Kasımî, Cemâleddin. eş-Şây ve’l-Kahve ve’d-Duhân. Beyrut: y. y.,1320.
• Koçu, Reşat Ekrem. Osmanlı Tarihinde Yasaklar. İstanbul: Saka Matbaası, 1950.
• Kulischer, Josef. Allgemeine Wirtschaftsgeschichte des Mittelalters und der Neuzeit. Munich: R. Oldenbourg, 1928-1929.
• Lewicka, B. “Flavorings in Context: Spices and Herbs in Medieval Near East”. Rocznik Orientalistyczny, 64/1 (2001), 140-149.
• Lewis, Bernard. Tarihte Araplar. çev. Hakkı Dursun Yıldız. İstanbul: Pegasus Yayınları, 2009.
• Lütfî. Târih. çev. Ahmet Hezarfen. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
• Mahfuz, Necip. Kuştimur Kahvehanesi. çev. Utku Umut Bulsun. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi, 2019.
• Meignen, L. “Esquisse Sur le Commerce Français du Cafe Dans le Levant au XVIII Siecle”. Dossiers Sur le Commerce Français en Mediterranee Orientale au XVIII Siecle. 103-150. Paris: Presses Universitaires de France, 1976.
• Montanari, Massimo. Food is Culture. New York: Columbia University Press, 2006.
• Moreno, Martino Mario. “Sicilya’da Müslümanlar”. çev. A. Bakır-Aydın Çelik. Ortaçağ Tarihi Metinlerine Dair Çeviriler. Ankara: Bizim Böro Yayınları, 2008.
• Nâimâ. Tarih-i Na'ima. çev. Mehmet İpşirli. Ankara: TTK Yayınları, 2009.
• Nazır, B. Dersaadet’te Ticaret. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 2011.
• Necatigil, Behçet. Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü. İstanbul: Varlık Yayınları, 1983.
• Nieuwenhuis, A. W. “Cava”. İslâm Ansiklopedisi. 3/27. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Ömer Mûsâ Bâşâ. Târîḫu’l-Edebi’l-Arabî: el-Asrü’l-Memlûkî. Dımaşk: Dâru'l-Fikr, 1991.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Peçuylu İbrâhim. Târîh-i Peçevî. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1980.
• Pilcher, Jeffrey M. “Cultural Histories of Food”. The Oxford Handbook of Food History. 41-60. ed. J. M. Pilcher. Oxford: Oxford University Press, 2012.
• Quataert, Donald. Ottoman Empire. New York: Cambridge University Press, 2005.
• Rossi, E. “Importansa dell’inedita grammatica turca di Pietro Della Valle”. Atti del XIX. Congresso Internazionale degli Orientalisti. 202-209. Roma: y. y., 1938.
• Ruaynî, Muhammed b. Abdurrahman el-Mâlikî. Mevâhibü’l-Celîl li Şerhi Muhtasarı Halîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1398/1978..
• Runciman, Steven. Haçlı Seferleri Tarihi. çev. Fikret Işıltan. Ankara: TTK Basımevi, 1986.
• Sajdi, Dana. Ottoman Tulips, Ottoman Cooffee. London: St. Martin’s Press, 2007.
• Sertoğlu, Midhat. “İstanbul”. İslâm Ansiklopedisi. 5/1214/3, 5, 8. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Sıbt İbnü’l-Acemî. Künûzü’z-Zeheb fî Târihi Haleb. Halep: Dâru’l-Kalem, 1417.
• Standage, T. Altı Bardakta Dünya Tarihi. çev. A. Fehmi. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi, 2016.
• Turner, S. “Ethiopia. Economy”. Africa South of the Sahara 1988 (1987), 441-446.
• Ukers, William H. All About Cofee. New York: The Tea and Coffee Trade Journal Company, 1922.
• Ulusoy, K. “Türk Toplum Hayatında Yaşatılan Kahve ve Kahvehane Kültürü”. Milli Folklor, 23 (89) (2011), 159-169.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı. “Hasan Paşa”. İslâm Ansiklopedisi. 5/319. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• Yaşar, Ahmet. “Kahvehane”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-2/3-5. İstanbul: TDV Yayınları, 2019.
• Yaşar, Ahmet. “Osmanlı Şehir Mekânları: Kahvehane Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 3/6, (2005), 237-256.
• Yıldız, Musa. Necip Mahfuz’un Sembolik Romanları. İstanbul: Akdem Yayınları, 2020.
• Yurdaydın, Hüseyin Gazi. İslâm Tarihi Dersleri. Ankara: AÜİF Yayınları, 1982.